درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/وضع /اشتراک

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در بحث اصول فقه درباره اشتراک لفظی بود که آیا اشتراک لفظی داریم؟ عده زیادی از علما قائلند که اشتراک لفظی داریم و واقع هم شده است. الفاظی مانند «عین» هستند که برای معانی مختلف وضع شده‌اند. این وضع یا از طریق قبایل مختلف بوده یا واضع واحد این‌گونه وضع کرده است. درهرصورت با رجوع به کتب لغت، الفاظی را می‌یابیم که چند معنا دارند.

قول دوم: عدم وقوع اشتراک[1]

محقق تهرانی می‌فرماید: «جميع الألفاظ ليس لها إلّا معنى واحد و الاشتراك‌ عندنا باطل إنّما ينشأ توهّمه من عدم تعقّل الجامع»؛[2] همه الفاظ معنای واحدی دارند و اشتراک در نزد ما باطل است و توهم وجود مشترک لفظی به‌خاطر ناتوانی در فرض جامع است.

البته ایشان در ادامه از کلام خود برمی‌گردد.

از دیدگاه قائلین به این قول، بازگشت همه این معنی به معنای واحد است و جامع واحدی دارند. مثلا لفظ «قرء» به دو معنای حیض و طهر آمده است درحالی‌که به این دو معنا نیست معنای جامع آن «انتقال من حالة الی حالة اخری» است. زن گاهی از حالت طهر به حالت حیض منتقل می‌شود که قرء نامیده می‌شود و گاهی از حالت حیض به حالت طهر منتقل می‌شود که بازهم قرء نامیده می‌شود.

اشکال

محقق اصفهانی (رحمه‌الله)‌ به این دیدگاه پاسخ می‌دهد[3] و چند اشکال مطرح می‌کند که ما مجموع کلمات ایشان و آنچه به ذهنمان می‌رسد را بیان می‌کنیم:

وضع، امری اعتباری است؛ یعنی به اعتبار معتبر اعتبار می‌یابد. شما می‌توانید هر نامی بر فرزندتان بگذرید، زیرا امری اعتباری است و دیگری هم می‌تواند همان نام را بر فرزندش بگذارد. اعلام شخصیه،‌ امری اعتباری است لذا از هر اسم می‌تواند ده‌ها نفر داشته باشیم و با قرینه نام پدر مشخص شوند.

گاهی معانی با هم متعارض، متقابل یا متضاد هستند چگونه می‌گویید که بازگشت به یک چیز دارند. «لون» به معنار رنگ است اما وقتی گفته می‌شود «اسود» به معنای سیاه است که یک رنگ خاص است نه مطلق رنگ. هر چیزی که جامع دارد دلیل نمی‌شود که همیشه در جامع استعمال شود.

وضع چون اعتباری است هرکس ممکن است این لفظ را در معنایی اعتبار کند؛ پس لزومی ندارد که حتما جامع واحدی تصویر شود.

محقق عراقی (رحمه‌الله) نیز می‌فرماید: «توهّم إرجاع كلّ مورد يوهم الاشتراك إلى معنى وحدانيّ جامع بين الفردين تكلّف بارد لايصلح لأن ينظر إليه».[4] ایجاد جامع، تکلف یخی است که عقل قبول نمی‌کند اصلا نباید به این نظر نگاه کرد.

ممکن است یک نفر در ملتی و در زبانی لفظی را برای معنایی وضع کند و دیگری در ملت دیگر، همان لفظ را برای معنای دیگری وضع کند. ممکن است وضع در معنایی مختلف، تعیینی یا تعیّنی باشد.

پس اشتراک اشکالی ندارد همان‌گونه که قرآن نیز محکمات و متشابهات دارد. گاه مصلحت در اجمال‌گویی با استفاده از لفظ مشترک است. استعمال لفظ در مشترک هیچ اشکالی ندارد و برای تشخیص معنای مراد، نیاز به قرینه معیّنه دارد.