درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/وضع /استعمال لفظ در اکثر از معنا

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در بحث اصول فقه درباره استعمال لفظ در اکثر از معنا بود.

تحقق استعمال لفظ در اکثر از معنا در قرآن

بر فرض که استعمال لفظ در اکثر از معنا جایز باشد آیا در قرآن هم چنین استعمالی وجود دارد؟ چون برخی معتقد بودند که استعمال لفظ در اکثر از معنا جایز است اما در قرآن و روایات چنین استعمالی محقق نشده است.

قول اول: عدم وقوع استعمال لفظ در اکثر از معنا

دلیل: کسانی که وقوع این استعمال را معتقدند به روایاتی استدلال می‌کنند که قرآن بطونی دارد یا برخی تعبیر کرده‌اند که هفتاد یا هفت بطن دارد؛ پس الفاظ استفاده شده در قرآن، معنای متعددی دارند. ظاهر معنایی دارد و باطن معنای دیگری دارد؛ پس استعمال لفظ در اکثر از معنا است. مثلا روایت وارد شده که «باء» در بسم‌الله چندین معنا دارد.

اشکال این دلیل آن است که این بطون مطرح شده از مجملات و متشابهات است؛ معنایش این نیست که یک لفظ چند معنا داشته باشد. بطون قرآن مثل آن است که قرآن در ابتدا که بر قلب پیامبر نازل شده و ملائکه آورده‌اند آن لغات با لغات معهود میان مردم مقداری متفاوت بوده. در فاصله نزول از عرش تا فرش، ممکن است اتفاقاتی افتاده باشد که آن‌ها بطون قرآن است. بطون قرآن چیزهایی بوده که پیامبر و اهل‌بیت (علیهم‌السلام) اطلاع داشته‌اند و کس دیگری خبر نداشته‌اند.

محقق خراسانی (رحمه‌الله) می‌فرماید: «لعلّك تتوهّم أنّ الأخبار الدالّة على أنّ للقرآن بطوناً سبعة أو سبعين تدلّ على وقوع استعمال اللفظ في أكثر من معنى واحد، فضلاً عن جوازه و لكنّك غفلت عن أنّه لا دلالة لها أصلاً على أنّ أرادتها كان من باب إرادة المعنى من اللفظ فلعلّه كان بإرادتها في أنفسها حال الاستعمال في المعنى لا من اللفظ، كما إذا استعمل فيها أو كان المراد من البطون لوازم معناه المستعمل فيه اللفظ و إن كان أفهامنا قاصرة عن إدراكها».[1]

بطونی که برای قرآن بیان شده این‌گونه نیست که برای یک لفظ دو معنا وجود داشته باشد، ممکن است در ذهن متکلم مطالبی باشد که جزء بطون است اما الفاظی به کار می‌رود که دلالت‌هایی دارد که ظاهرش مطالب در ذهن را دلالت نمی‌کند. بطون از لفظ استفاده نمی‌شود. مثل اینکه کسی می‌گوید درباره این مسئله مطالب زیادی وجود دارد اما به‌عنوان نمونه یکی را مطرح می‌کنم.

اشکال به محقق خراسانی (رحمه‌الله)

محقق ایروانی (رحمه‌الله) اشکال می‌کند: نفهمیدیم که منظور ایشان از اینکه در حال استعمال اراده شده اما استعمال نشده چیست؟ این کلام غیر معقول است. الفاظ دلالت بر اراده دارد، چگونه اراده چیزی است اما الفاظ بر چیز دیگری دلالت دارد. اینکه بگوییم آنچه در تصور مولی بوده اما بیان نکرده بطن قران است، مورد تردید است.

پاسخ

محقق ایروانی (رحمه‌الله) به این اشکال خود پاسخ می‌دهد: اول: اینکه قرآن بطون دارد یعنی عمق مطالب قرآن را ما نمی‌فهمیم. عمق مطالب قرآن را فقط پیامبر و ائمه (علیهم‌السلام) می‌فهمند. این را استاد ما محقق خراسانی (رحمه‌الله) در درس خود بیان کردند.

دوم: الفاظ ظواهر و بواطنی دارند. مثلا آیه ﴿وَلَا تُخْسِرُوا الْمِيزَانَ﴾[2] میزان یک مفهوم ظاهری دارد و یک مفهوم واقعی دارد. مفهوم ظاهر یآن چیزی است که با آن وزن می‌کنند اما معنای واقعی آن، حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) و ائمه (علیهم‌السلام) است. به ولایت آنان است که ما می‌توانیم وزن‌ها را تشخیص دهیم. کسانی که ولایت آنان را به‌خوبی دارند وزنشان بیشتر است. روایات معصومین گاهی برای ما برخی از بطون را مشخص کرده‌اند.[3]

نکته مهم

قرآن ظواهری دارد که برای ما حجت است اما بواطن آن اگر مراد شأن نزول‌ها و روایات تفسیری معتبر باشد، بازهم برای ما حجت است و دلیل شرعی است اما روایات غیر معتبر مخالف با ظاهر قرآن یا شأن نزول غیرمعتبر برای ما حجت نیست.

اگر گفته شود که مراد از بطن، عمق الفاظ قرآن است، بازهم استعمال لفظ در اکثر از معنا نیست؛ زیرا استعمال لفظ در اکثر از معنا در جایی است که ما دو معنا یا بیشتر را بدانیم اما معنای عمیقی که هیچ‌کس غیر از معصومین (علیهم‌السلام) نمی‌دانند، استعمال لفظ در اکثر از معنا نیست.

پس روایات بیان‌کننده بطون برای قرآن دلالت بر وقوع استعمال لفظ در اکثر از معنا در قرآن نیست.