السفر الأول/ المسلک الأول/ المرحلة الأولی/ المنهج الثالث فی الوجود الذهنی/ الفصل الثالث فی اشکالات الوجود الذهنی/الإشکال الثانی/ نظر ابن سینا در باره نفس حیوانی و قوه خیال / ج1/ ص 299

الاشکال الثانی

 فلابد من تمهید مقدمات

1 للحیوان مطلقا، ناطقا کان أو غیره روح بخاری و هو جسم لطیف کالبخار بل نفسه بخار حار یتولد من الدم فی القلب و یسری إلی الدماغ و الکبد. و ما یسری إلی الدماغ یسمی روحا نفسانیا یجری من الدماغ إلی الأعصاب ینشأ منه العلم و ما یسری إلی الکبد یسمی روحا طبیعیا و ینشأ منه الحرکات و یجری فی الشرایین و الأوردة (جمع ورید)

 (روح بخاری داشتن حیوان از فارابی و ابن سینا شروع می شود و صدرا هم نقل می کند و نفی نمی کند. این اعراض حال در روح بخاری است اما در خدمت نفس است.)

2 للنفس قوی عمالة و علامة و هی کلها أعراض کیفیات حالّة فی الروح البخاری.

 (حیوان ده قوه علامه دارد. پنج حس ظاهر ، حس مشترک ، خیال که مدرکات حس مشترک را حفظ می کند به این متخیله نیز می گویند ، واهمة ، حافظه که مدرکات واهمه را حفظ می کند ، قوه متصرفة یا متخیلة که ترکیب می کند صور را با هم. قائل شدن به این ده قوه علامة به دلیل قاعده الواحد است. هر کدام از این قوا در مغز جای خاصی دارند به این قرینه که اگر جایی از مغز آسیب ببیند فقط آن قوه از کار می افتد با اینکه ابزار حسی سالم است. ابن سینا می گفت که خیال حفظ می کند و مدرک نیست اما صدرا گفت که همه قوا به وجود خود نفس موجودند و خیال نیز خودش مدرک است)

3 الخیال کسائر القوی کیفیة حاصلة فی الروح البخاری الموجود فی المقدم من الدماغ.

تقریر اشکال دوم

 إذا تمهدت هذه المقدمات نقول فی تقریر الإشکال الذی هو فی الحقیقة دلیل من أدلة منکر الوجود الذهنی :

 1 لو حصلت الماهیات بأنفسها فی الأذهان لحصلت عند تصورنا الجبال الشاهقة و ما حولها من التلال و الوهاد و الأنهار و الأشجار و کذا عند تصورنا الفلک بما فیه من النجوم و کذا عند تصورنا أفرادا من الناس لهم حرف و صنائع لقوةالخیال (متعلق به لحصلت) صورة لها مقادیر و أجسام و أفراد کل مشغول بعمله و لا تخلو إما أن تکون محل هذه الصورة نفس قوة الخیال أو محلها (محل قوة خیال مقدم مغز است).

 2 لکن التالی بقسمیه محال. أما القسم الأول فلأن

 3 الخیال کیف.

 4 و الکیف عرض لا یقبل القسمة و لا النسبة لذاته.

 5 و کل ما لا یقبل القسمة ، لا مقدار له.

 6 و کل ما لا مقدار له ، لا یمکن أن یحله ذو مقدار. و أما القسم الثانی فلأنه :

 7 لو انطبعت الصورة المذکورة فی المقدم الدماغ ، لزم انطباع الکبیر فی الصغیر.

 (شق أول أصلا مقدار ندارد اما شق دوم مقدار دارد اما مقدارش به اندازه آن نیست)

 8 لکن التالی محال.

 الإشكال الثاني أنا نتصور جبالا شاهقة و صحارى واسعة مع أشجارها و أنهارها و تلالها و وهادها

 و نتصور الفلك و الكواكب العظيمة المقدار على الوجه الجزئي المانع عن الاشتراك فوجب على ما ذهبوا إليه أن يحصل تلك الأمور- في القوة الخيالية التي ليست جسما و لا متقدرة بل كيفية و قوة عرضت لبخار حاصل في حشو الرأس و كذا إذا نتصور زيدا مع أشخاص أخر إنسانية يحصل في تلك الكيفية المسماة بالقوة الخيالية أناس مدركون متحركون متعقلون موصوفون بصفات الآدميين مشتغلون في تلك القوة بحرفهم و صنائعهم و هو مما يجزم العقل ببطلانه- و كذا لو كان محل هذه الأشياء الروح التي في مقدم الدماغ فإنه شي‌ء قليل المقدار و الحجم- و انطباع العظيم في الصغير مما لا يخفى بطلانه. الحكمة المتعالية فى الاسفار العقلية الاربعة، ج‌1، ص: 299