السفر الأول/ المسلک الأول/ المرحلة الأولی/ المنهج الثالث فی الوجود الذهنی/الفصل الرابع فی زیادة توضیح لإفادة تنقیح /دفاع اول آخوند از سید سند/ج1/ص 320

توجیه اول آخوند از سید سند در برابر اشکالات دوانی

 غایة ما یمکن أن یقال فی الذب عن السید السند هو أنه: لا ریب فی أن بین کل وجود خارجی و بین صورته الذهنیة ربطا خاصا و إلا لم تکن الصورة الذهنیة علما به. و حقیقة ذلک الربط أن ما فی الذهن لو وجد فی الخارج لکان نفس ما فی الخارج، و ما فی الخارج إذا حصل فی الذهن کان نفس ما فی الذهن.

إن قلت: لو حصل ما فی الخارج فی الذهن و انقلبت حقیقته إلی الکیف، کان نفس ما فی الذهن و هکذا لو حصل ما فی الذهن فی الخارج و انقلبت حقیقته إلی الجوهر مثلا، کان نفس ما فی الخارج، لکان کل شیء کل شیء. لأن کل شیء لو حل محل شیء آخر و انقلبت حقیقته إلی ذلک الشیء، کان نفس ذلک الشیء.

قلت: لا نأخذ انقلاب الماهیة فی الحکم. فلا نقول «لوحصل الالف مثلا مکان الباء و انقلبت حقیقته لصار باءا » بل نقول «لو حصل الألف فی الذهن لکان باءا». فنقتصر علی الوجود حیث نقول «الوجود الخارجی إذا حصل فی الذهن، کان نفس الوجود الذهنی و الوجود الذهنی لو حصل فی الخارج کان نفس ما فی الخارج». و هذا لا یستلزم کون کل شیء کل شیء.

 (رابطه ذهن و خارج به این نحو است که جوهر خارجی که به ذهنی بیاید می شود کیف نفسانی و کیف نفسانی که به خارج برود می شود جوهر. اما این رابطه در جاهای دیگر نیست. پس لازم نیست که هر چیزی هر چیزی بشود زیرا فقط در ذهن و خارج این مطرح است.)

 نعم لما کانت الماهیة تابعة للوجود، تتبدل الماهیة بتبدل الوجود.

 (ماهیت عوض می شود اما تبدل ماهیت قهری و به تبع وجود است و در حکم أخذ نشده است. بله به تبع تغییر وجود، ماهیت هم تغییر می کند. اما انقلاب و تغییر در ماهیت در حکم ما أخذ نشده است. )

 فلیتأمل ففیه ما فیه. فإنه یرد علیه

 (آخوند خودش کلام سید سند را توجیه می کند اما سپس خودش به آن اشکال می کند و بیان سید سند را نمی پذیرد)

أولا: أن وجود الربط بین الذهنی و الخارجی أمر مفروغ عنه و لا نزاع فیه و إلا لم یکن العلم الحصولی علما. و إنما النزاع فی حقیقة هذا الربط. و ما ذکر من البیان لا یفی بتبیین کیفیة هذا الربط و بیان حقیقته. لإن ما فی الذهن مغایر وجودا و ماهیة لما فی الخارج و لم یکن فی کلامکم ما یوجّه عینیة الذهن و العین.

 (اختلافی نیست اینکه بین خارج و ذهن ارتباط است اما بحث است در اینکه این ارتباط به چه نحو است. علم حصولی یعنی حکایة وجود العالم للمعلوم و حکایت ذاتی باب ایساغوجی اش حکایت است نه ذاتی باب برهانش)

و ثانیا: جمیع ما أفاده السید کان للذب عن حصول الماهیات بأنفسها فی الأذهان.

 (اشکال محقق دوانی که گفته بود بیان سید سند در واقع تسلیم به اشکالات است و دست برداشتن از مدعای وجود ذهنی است و آخوند می گوید توجیهی که ما از کلام سید سند کردیم در واقع از این اشکال جواب نمی دهد زیرا به هر حال بنابر نظر سید سند حقیقت ذهن و خارج یکی نیست و خود ماهیت خارجی بعینه به ذهن نمی آید.)

 و غاية ما يمكن لأحد أن يقول من قبل القائل بانقلاب الحقائق الخارجية- من الجوهر و الكم و غيرهما إلى الكيف في الذهن إن لكل من الحقائق العينية ربطا خاصا بصورة ذهنية به يقال إنها صورته الذهنية و يجد العقل بينهما ذلك الربط- و حقيقة ذلك أنها لو وجدت في الخارج كانت عينه و لا يلزم من ذلك أن يكون وجود كل شي‌ء وجود كل شي‌ء آخر لأنه فرق بين أن يقال لو وجد ألف مثلا في الخارج- و انقلبت حقيقته إلى حقيقة ب كانت عين ب أو يقال لو وجد ألف في الخارج كان عين ب قولك إذا وجد الكيف النفساني في الخارج بحقيقته الذهنية كان كيفا نفسانيا لا جوهرا قلنا المفروض ليس هذا بل المفروض وجوده الخارجي فقط- لا مع انحفاظ كونه كيفية نفسانية فإن وجوده الخارجي يستلزم انقلاب حقيقته- إذ الحقيقة الذهنية مشروطة بالوجود الذهني و الحقيقة الخارجية مشروطة بالوجود الخارجي و بالجملة فوجود الأمر الذهني في الخارج عبارة عن انقلاب حقيقته إلى الحقيقة الخارجية أو متضمن لهذا الانقلاب فليتأمل ففيه ما فيه. الحكمة المتعالية فى الاسفار العقلية الاربعة، ج‌1، ص: 320

 (توضیحات متن اسفار: أو یقال: از حیث ادبی باید می گفت: و بین أن یقال.

 به عبارتی محور در ان قلت این است که ماهیت بیاید اما آخوند در جواب می گوید محور وجود است نه ماهیت. بله با تغییر وجود ماهیت به تبع آن عوض می شود و این مقدار اشکالی به بحث وارد نمی کند.

 الحقیقة الذهنیة مشروطة بالوجود الذهنی: منظور از حقیقت ماهیت است و بنابر این مبنا است که آخوند و سید سند ماهیت را تابع وجود می دانند.)