موضوع: جواب شبهاتی که به علت غایی وارد شده است

علامه در این فصل، به دنبال بحث علت غایی، شبهاتی که درباره ی اینکه هر فاعلی در فعل خود علت غایی دارد بیان می کند و از آنها جواب می دهد.

شبهه ی اول این است که بعضی گفته اند که علت غایی که لازم است در افعال وجود داشته باشد فقط در فاعل های ذو شهور و با اراده وجود دارد. یعنی فقط انسان است که از کارش هدفی را دنبال می کند ولی در فاعل های طبیعی مانند سنگی که به پائین سقوط می کند و یا مانند دستگاه هاضمه که کار می کند، اینها غایتی در افعال خود ندارند زیرا درک و علمی ندارند تا هدفی را دنبال کنند و هدف داشتن فرع علم داشتن است زیرا انسان اول باید به نتیجه ی کارش علم داشته باشد و بعد آن را در نظر بگیرد و دنبال کند.

علامه از این شبهه جواب می دهد و آن اینکه علت غایی تنها به معنای هدف نیست و همان گونه که در فصل قبل گفتیم علت غایی در فاعل های ذو شعور به معنای هدف است (ما لاجله الفعل) ولی در فاعل های غیر ذی شعور همان چیزی است که فعل به آن ختم می شود (ما ینتهی الیه الفعل).

شبهه ی دوم: فاعل های ارادی و عالم هم کارهای بسیاری انجام می دهند که بی هدف است. مثلا هنگامی که بچه بازی می کند که یک نوع سرگرمی برای اوست و هدفی ندارد که مثلا بازی کند تا بدنش ورزیده شود. یا انسانی که نشسته است ولی با محاسن خود بازی می کند. او این کار را عالمانه انجام می دهد و حتی مختار هم هست یعنی می تواند این کار را نکند و حال آنکه هیچ هدفی عقلایی از این کار ندارد و یا فردی که خواب است که از یک پهلو به آن پهلو می غلطد. یا حتی در جایی که فرد عالمانه برای هدفی عقلایی کاری را شروع می کند ولی به سبب موانعی نمی تواند به آن هدف برسد.

علامه در جواب می فرماید: اینکه مانعی برایش پیش آمده و نگذاشته او به هدفش برسد مسأله ی دیگری است و منافات با این ندارد که فرد در انجام کار هدف داشته است. هر فردی لا جرم در کارش غایت دارد ولی این بدان معنا نیست که به غایتش هم برسد.

اما جواب اشکالات دیگری که در این شبهه مطرح شده است به بیان یک مقدمه منوط است و آن اینکه:

انسان در کار اختیاری اش نیروهایی دارد که به کار می افتد تا فرد کار اختیاری خود را انجام دهد. یک کار اختیاری عللی دارد که در طول هم هستند یعنی یک علت قریب دارد و یک علت متوسط و یک علت بعید و یک علت ابعد. هر یک از اینها نیز کار و هدفی را دنبال می کنند. اینکه فرد بلند می شود و راه می رود علت قریب آن هم دست و پا و عضلات بدن است که مستقیما آن حرکت را انجام می دهند. یعنی آن قوه از نفس که در عضلات دست و پا است علت قریب برای آن حرکت است.

با این حال، دست و پا که حرکت می کند همه به سبب علتی است که همان اراده است و آن اراده از شوق حاصل شده است یعنی اول من شوق داشتم و اراده کردم که حرکت کنم. بنا بر این علت متوسط آن همان اراده و شوق می باشد.

قبل از این هم علت دیگری وجود دارد که همان تصور فعل است. اشتیاق و اراده ی من به سبب آن است که قبلش فعل را تصور کردم و مزایای آن را در نظر گرفتم. بنا بر این یک مبدأ علمی قبل از آن وجود دارد.

قوه ی عامله که همان عضلات دست است شعور ندارد. بله هرچند این حرکت از نفس گرفته می شود ولی مربوط به آن بخش از نفس است که عالمانه نیست. این قوه ی عامله مانند فاعل های طبیعی است یعنی غایت آن این است که همان کاری که شروع کرده است را به خاتمه برساند.

غایت قوه ی شوقیه گاه همین غایت است مانند کسی که از جایی که نشسته است ناراحت است در نتیجه بلند می شود و به جای دیگر می رود. هدف او تنها این است که از جا بلند شدن را انجام دهد و به جایی برود ولی این کار را به سبب هدف خاصی انجام نمی دهد. گاه نیز هدف قوه ی شوقیه با هدف قوه ی عامله دو چیز است. مانند همان مثال فوق که فرد بلند می شود و این کار را با قوه ی عامله انجام می دهد ولی قوه ی شوقیه هدفمند است مثلا مکان جدید مکانی است که او به دوستش نزدیک تر می شود.

اما مبدأ علمی هم گاه عبارت است از تصور علم یعنی علم را تصور کرده است و هیچ چیز دیگر همراه آن نیست. مانند کودکی که به کاری اقدام می کند صرفا برای اینکه این کار به ذهنش رسیده است. او دیگر صغری و کبری نمی چیند و نمی گوید که من این کار را خیر می بینم و انسان هم باید به دنبال کمالاتش برود در نتیجه من باید این کار را انجام دهم. در این حال قوه ی عامله، شوقیه و مبدأ تصوری همه یک کار را انجام می دهند.

واضح است که وقتی مبدأ عقلایی برای انجام کار در او وجود ندارد از او غایت عقلایی هم انتظار نمی رود.

در جایی که فرد از روی عادت کاری را انجام می دهد مثلا با محاسنش بازی می کند همین کلام جاری می شود و فرد چون مبدأ فکری ندارد غایت فکری هم ندارد. همچنین است در مورد فرد خواب که از یک پهلو به پهلوی دیگر می رود.

در واقع انسان در این کارها مانند فاعل طبیعی است و اعمالش به معنای ما ینتهی الیه الفعل است نه ما ینتهی لاجله الفعل.

الفصل الثامن في إثبات الغاية فيما يعد لعبا أو جزافا أو باطلا والحركات الطبيعية وغير ذلك (فصل هشتم که در اثبات غایت است در افعالی که نوعی بازی محسوب می شوند، یا جزاف اند یعنی مبدأ آنها صرف تصور فعل است مانند فعل بچه، یا فعل باطلی هستند که فعلی است که به سبب وجود مانع به غایت نرسیده است، یا جزء حرکات طبیعیه اند و غیر آنها و اینکه بگوییم همه ی اینها علت غایی را دارا می باشند.)

ربما يظن: (گاه تصور می شود که) أن الفواعل الطبيعية لا غاية لها في أفعالها، (که فاعل های طبیعی در افعال خود غایتی ندارند.) ظنا: أن الغاية يجب أن تكون معلومة مرادة للفاعل، (از باب اینکه گمان شده است که لازم است که غایت برای فاعل، معلوم باشد و فاعل آن را اراده کرده باشد و معلوم است که فاعل در افعال طبیعی نه علم به غایت دارد و نه آن را اراده کرده است. بنا بر این با این صغری و کبری نتیجه گرفته می شود که فاعل طبیعی غایت ندارد.) لكنك عرفت (ولی در فصل قبل گفتیم که) أن الغاية أعم من ذلك، (غایت اعم از این است که فاعل آن به آن علم داشته باشد و آن را اراده کرده باشد.) وأن للفواعل الطبيعية غاية في أفعالها، (همچنین گفتیم که فاعل های طبیعی دارای غایت و هدف می باشند) هي ما تنتهي إليه حركاتها. (و غایت آنها همان چیزی است که حرکات آنها به آن ختم می شود.) وربما يظن: أن كثيرا من الأفعال الاختيارية لا غاية لها، (اشکال دیگر این است که چه بسا گمان می شود که بسیاری از افعال اختیاری نیز بدون غایت اند) كملاعب الصبيان بحركات لا غاية لهم فيها، (مانند بازی های بچه ها که حرکاتی را انجام می دهند که غایتی برای آنها در آن حرکات نیست.) وكاللعب باللحية، (همچنین است بازی با محاسن) وكالتنفس، (و مانند نفس کشیدن که فرد تند یا آهسته نفس می کشد) وكانتقال المريض النائم من جانب إلى جانب، (یا اینکه مریضی که خوابیده است که از یک پهلو به پهلوی دیگر منتقل می شود) وكوقوف المتحرك إلى غاية عن غايته، بعرض مانع يمنعه عن ذلك، (یا مانند متوقف شدن کسی که به سوی غایتی حرکت می کند که از غایتش متوقف می شود.) إلى غير ذلك من الأمثلة. (و مثال های بسیار دیگر.)

والحق: أن شيئا من هذه الأفاعيل لا يخلو عن غاية، (حق این است که هیچ یک از این افعال، خالی از غایت نیست) توضيح ذلك: (توضیح اینکه) أن في الأفعال الإرادية مبدأ قريبا للفعل، (در کارهای ارادی انسان علت نزدیکی وجود دارد) هو القوة العاملة المنبثة في العضلات، (که عبارت است از نیروی کارگری که در ماهیچه ها پخش است و از نفس ناشی می شود. بنا بر این خود عضلات مبدأ قریب نیست نفس انسانی دو نیروی متمایز از هم دارد که عبارتند از نیروی عالمه و نیروی عامله. بُعد علمی آن مراتبی دارد از احساس و توهم و تخیل و توهم و علم حضوری و بُعد عملی آن همان کارهایی است که با بدن انجام می دهد.) ومبدأ متوسطا قبله، وهو الشوق المستتبع للإرادة والإجماع، (همچنین یک مبدأ و علت متوسطی وجود دارد که قبل از مبدأ قریب است که عبارت است از اشتیاق که به دنبال آن اراده و اجماع را می آورد. اجماع همان عزم است. (عطف اجماع به اراده عطف تفسیر است و هر دو یکی هستند)) ومبدأ بعيدا قبله هو العلم، (و یک مبدأ بعید که قبل از آنها قرار دارد) وهو تصور الفعل على وجه جزئي (که عبارت از اینکه فعل را به شکل جزئی تصور کنند. مراد تصور کلی نیست زیرا تصور کلی باید ختم به تصور جزئی ختم شود مثلا کلی تصور کردن علم و تحصیل باید به تصور جزئی ختم شود تا انسان را وادار به کار کند. تصور کنی باید جزئی شود و روی انسان تطبیق شود تا محرک باشد. تصور کلی اگر خوب باشد معنایش این است که یک نفر باید آن را انجام دهد و عقل نمی گوید که انجام آن منحصر به این است که من به آن اقدام کنم. بنا بر این کلی برای تحصل یافتن باید جزئی شود) الذی ربما قارن التصدیق بان الفعل خیر للفاعل (این تصور از فعل گاه مقارن با تصدیق به این می شود که انجام آن کار بهتر است. البته گاه این تقارن وجود ندارد مانند بازی بچه.) ولكل من هذه المبادئ الثلاثة غاية، (هر یک از این مبادی سه گاه غایتی دارد غایت قوه ی عامله این است که عمل را انجام دهد و غایت آن همان انتهای عمل است. قوه ی شوقیه هم اگر شوقش به صرف انجام آن کار باشد، با اتمام کار او به غایت رسیده است و اگر شوقش به نتیجه ی آن کار باشد غایت آن همان نتیجه خواهد بود. همچنین است مبدأ علمی که اگر تصور کار را کرده باشد غایتش همان می شود و اگر نتیجه را تصدیق کرده باشد غایت آن همان نتیجه خواهد بود.) وربما تطابق أكثر من واحد منها في الغاية، (بنا بر این چه بسا هست که این مبادی سه گانه در بیش از یکی (یعنی دو تا و یا سه تا از آنها) یک غایت واحد پیدا می کنند.) وربما لم يتطابق. (و گاه نیز با هم تطابق پیدا نمی کنند. مانند جایی که شوق به نتیجه است نه به خود کار و یا مبدأ فکری در کار است.) فإذا كان المبدأ الأول - وهو العلم - فكريا، (بنا بر این اگر مبدأ اول ما که علم است فکری بود یعنی به شکل صغری کبری و درک فایده بود) كان للفعل الإرادي غاية فكرية، (برای این حرکت ارادی غایتی فکری وجود خواهد داشت.) وإذا كان تخيلا من غير فكر، (ولی اگر صرف تخیر و بدون فکر باشد یعنی فقط کار را تخیل کرد و به محض تصور و ترسیم در ذهن حرکت کند و فکری برای آن نباشد که آیا فایده دارد یا نه و آن فایده انسانی یا حیوانی) فربما كان تخيلا فقط (گاه تخیل صرف است) ثم تعلق به الشوق ثم حركت العاملة نحوه العضلات، (و بعد به آن تخیل، شوق تعلق می گیرد و سپس قوه ی عامله ماهیچه ها را به طرف آن فعل حرکت می دهد) ويسمى الفعل عندئذ: (جزافا)، (که به آن فعل، گزاف و پوچ می گویند یعنی نتیجه ندارد. علت نتیجه نداشتن آن این است که مبدایی فکری برای آن نیست. هرچند غایت فلسفی دارد) كما ربما تصور الصبي حركة من الحركات فيشتاق إليها فيأتي بها، (مانند چیزی که کودک تصور می کند که حرکتی از حرکت را تصور کرده بعد به آن مشتاق می شود و آن را انجام می دهد) وما انتهت إليه الحركة حينئذ غاية للمبادئ كلها، (و آنی که حرکت در این حال به آن ختم می شود که همان خستگی از بازی است مبدأ تمامی این مبادی است؛ مبدأ عامله، مبدأ شوقی و مبدأ عالمه) وربما كان تخيلا مع خلق وعادة (و گاهی همراه با تخیلی است که با خو و عادت فرد عجین شده است) كالعبث باللحية، (مانند بازی با ریش که فرد ابتدا تصور انجام این کار را می کند و بعد چون عادت هم دارد به آن اشتیاق دارد و بعد عضلاتش به انجام آن حرکت می کند.) ويسمى: (عادة)، (که به آن عادت می گویند.) وربما كان تخيلا مع طبيعة (و گاهی تخیل، با طبیعت همراه است یعنی هم تخیل است و هم طبعش او را به سمت آن کار می کشد) كالتنفس، (مانند تنفس) أو تخيلا مع مزاج، (یا گاه تخیل است و مزاج یعنی اخلاط چهارگانه ی او به هم خورده است و در نتیجه فرد مریض شده است) كحركات المريض، (که چون مریض، مزاجش به هم خورده است نمی تواند راحت بخوابد و از این پهلو به آن پهلو می شود) ويسمى: (تخیل و طبیعت و تخیل و مزاج را) (قصدا ضروريا)، (قصد ضروری می نامند) وفي كل من هذه الأفعال لمبادئها غاياتها، (مبادی تمامی این افعال غایت های خاص خود را دارد.) وقد تطابقت في أنها: (ما انتهت إليه الحركة)، (تمامی این غایات در این امر تطابق دارند که چیزی هایی هستند که حرکت به آن ختم می شود.) وأما الغاية الفكرية فليس لها مبدأ فكري، حتى تكون له غايته. (اما غایت فکری مد نظر شماست واضح است که برای این افعال مبدأ فکری وجود ندارد تا غایت فکری هم داشته باشند. بنا بر این غایت موجود در این افعال فکری نیست و به عبارت دیگر، غایت در اینها ما تنتهی الیه الحرکة می باشد نه ما تنتهی لاجله الحرکة)

(بعد علامه به سراغ قسم باطل می رود یعنی غایتی که فرد به آن نرسیده است.) وكل مبدأ من هذه المبادئ إذا لم يوجد غايته، (و هر یک از این مبادی چه علمی و چه غیر علمی و مبدأ شوقی و عامله اگر غایتش محقق نشود مثلا مانعی ایجاد شود به عنوان مثال کودکی تصور بازی را کرد ولی همبازی پیدا نکرد و یا فرد فکر کرد و غایتی را تصور کرد ولی مانعی ایجاد شد و نتوانست آن را به انجام برساند.) لانقطاع الفعل دون البلوغ إلى الغاية (زیرا فعل پیش از رسیدن به غایت بریده شود) بعرض مانع من الموانع، (زیرا مانعی از موانع ایجاد شده است) سمي الفعل بالنسبة إليه، (باطلا) (فعل در این حال نسبت به آن غایت که در نظر گرفته شده است باطل نامیده می شود.) وانقطاع الفعل بسبب مانع يحول بينه وبين الوصول إلى الغاية غير كون الفاعل لا غاية له في فعله. (ولی واضح است که بریده شدن فعل به سبب مانعی بین فعل و بین رسیدن فعل به غایت مانع می شود غیر از آن است که بگوییم فاعل، غایتی ندارد. زیرا غایت دارد ولی مانعی جلوی آن را گرفته است و ما هم که گفتیم هر فاعلی غایت دارد نگفتیم که هر فاعلی لا جرم به غایتش می رسد و در فصل قبل گفتیم که گاه به سبب تزاحم، فاعل ها به غایتشان نمی رسند.)