< فهرست دروس

درس بدایة الحکمة استاد فیاضی

جلسه 69

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: اقسام تغیّر و تعریف حرکت
بحث در قوه و فعل است و گفتیم که هر چیزی که حادث زمانی است قبلا بالقوة وجود داشته است و الآن حالت فعلیت گرفته است. حادث زمانی ای وجود ندارد که مسبوق به بالقوة بودن نبوده باشد یعنی نمی شود که حادثی زمانی باشد که ماده و صورتش الآن به وجود آمده است و این امر از محالات است. هر امری که حادث می شود سابقا ماده داشته که حامل قوه ی آن بوده است که بعدا استعداد آن فعلیت یافته است.
بنا بر این هر چیزی که از قوه به فعل خارج می شود تغییری در آن حادث شده است. این تغییر یا در جوهر است یعنی تغییر در اصل ذاتش است که به آن حرکت جوهری می گویند و یا در اعراض که به آن حرکت عرضی می گویند.
تغیر بر دو قسم است: گاهی آنی است و گاهی تدریجی.
تغیّر آنی چیزی است که دفعة ایجاد می شود مانند اینکه شیء سابقا واصل به مقصد نباشد و الآن واصل شود. شیء برای وصول به مقصد باید تغییر کند یعنی باید از مبدأی حرکت کند و به تدریج به مقصد برسد. شیء مزبور تا به مقصد نرسیده است هرچند در حرکت است ولی هنوز وصول صدق نکرده است و فقط طالب است ولی وقتی نزدیک شده است و به مقصد می رسد این وصول دیگر تدریجی نیست بلکه دفعی است و مطلقا زمان ندارد بلکه در چیزی است که طرف زمان است. مثلا در خط گفتیم که سری دارد که عبارت است از نقطه که بر خلاف خط که دارای طول است مطلقا طول ندارد. (کما اینکه عرض و عمق هم ندارد) زمان هم وقتی تمام می شود انتهای آن را در فلسفه (آن) می نامند. ما در عرف معنا الآن را به معنای (هم اکنون) استعمال می کنیم که با معنایی که در فلسفه به کار می رود فرق دارد.
بنا بر این حرکت به سمت منبع تدریجی است ولی رسیدن دیگر در زمان نیست بلکه در طرف زمان است یعنی وقتی که زمان به انتهاء می رسد. اگر قرار بود که رسیدن هم در زمان باشد سؤال می شود که اگر در مثلا یک دقیقه این وصول حاصل شده است. یک دقیقه به شصت ثانیه تقسیم می شود این وصول در کدام ثانیه است. اگر در ثانیه ی اول است دیگر 59 ثانیه ی دیگر را باید کنار گذاشت.
حال سخن را در همان ثانیه ی اول می بریم و می گوییم که یک ثانیه، شصت ثالثه است و وصول در کدام ثالثه بوده است؟ در هر ثالثه که باشد، مابقی ثالثه های از دور خارج می شود. این تقسیم همچنان تا بی نهایت ادامه می یابد. این نشان می دهد که وصول در زمان نمی تواند باشد.
بنا بر این با توضیح فوق تغیّر تدریجی و آنی توضیح داده شد.
تغیّر آنی فقط در وصول نیست بلکه در انکسار هم هست یعنی شیء سابقا دارای اجزاء منضمه بود و الآن جداشده است. این جدا شدن در زمان نیست. بله برای جدا شدن حرکتی لازم است و وقتی هم جدا شده است باز در زمان به شکل جدا شده باقی می ماند ولی زمان از بین رفتن اتصال در زمان اتفاق نمی افتد بلکه در آن اتفاق می افتد. اگر قرار بود در زمان باشد لازمه اش این بود که هرگز اتفاق نیفتد.
بعد علامه اضافه می کند که تغییر تدریجی را حرکت می نامند و از آنجا که تغییر تدریجی یک نوع وجود است زیرا موجودات گاه حرکت تدریجی دارند و گاه دفعی به همین دلیل، حرکت از عوارض وجود می باشد و در فلسفه از آن بحث می شود. هرچند بحث حرکت از جهت دیگری در طبیعیات نیز مطرح می شود زیرا موضوع در آنها عبارت است از جسم بما انه متغیر و حرکت از این باب که یک نوع تغیّر است از عوارض آن جسم می باشد. بنا بر این اگر حرکت سخن بگوییم بما انه من عوارض الجسم این جزء طبیعیات فلسفه می شود و به همین دلیل در بسیاری از کتب فلسفه، بحث حرکت در طبیعیات فلسفه ذکر شده است ولی اگر از حرکت به این عنوان که نحوه ای از هستی است بحث شود، از عوارض وجود می شود و در فلسفه ی اولی از آن بحث می شود.

الفصل الثاني في تقسيم التغير (فصل دوم در تقسی تغیّر)
قد عرفت أن من لوازم خروج الشئ من القوة إلى الفعل حصول التغير (در فصل قبل در حکم چهارم گفتیم که از لوازم خروج شیء از قوه به فعل این است که تغیّر حاصل می شود یعنی اگر چیزی از قوه به فعل برسد یعنی در آن تغییری ایجاد شده است.) إما في ذاته أو في أحوال ذاته، (این تغیّر یا در اصل و جوهر ذات است یا در احوال آن) فاعلم أن حصول التغير إما دفعي وإما تدريجي، (پس بدان که حصول تغیّر یا دفعی است و یا تدریجی) والثاني: هو الحركة، (و دومی که تغیّر تدریجی است را حرکت می نامند ولی اولی که دفعی است مانند وصول ها و اتصال ها و انفصال ها است.) وهي نحو وجود تدريجي للشئ (حرکت یک نحوه وجود تدریجی برای شیء است یعنی شیء به تدریج موجود می شود. این بر خلاف مجردات و یا خداوند است که حرکت تدریجی ندارند بر خلاف مادی ها که حرکت در آنها تدریجی است.) ينبغي أن يبحث عنها من هذه الجهة في الفلسفة الأولى. (و به همین دلیل که یک نوع وجود است باید از آنها در فلسفه ی اولی بحث شود زیرا موضوع فلسفه وجود است و حرکت از عوارض آن است. بله حرکت از این حیث که از عوارض جسم بما انه متغیر است باید در مباحث طبیعیات فلسفه بحث شود که فلسفه ی اخری است. در ابتدای بدایه گفتیم که فلسفه ی نظری سه بخش عمده دارد: فلسفه ی اولی که موضوع آن وجود است و مسائل آن عبارت است از مسائلی که موضوع آن وجود یا نوعی از وجود است و محمول آن عوارض آنها است. قسم دوم فلسفه، فلسفه ی وسطی است که عبارت است از ریاضیات که موضوع آن عبارت است از کم و قسم سوم فلسفه ی اخری است که عبارت از طبیعیات که موضوع آن عبارت است از جسم بما انه متغیر.)

فصل سوم در تعریف حرکت
از آنجا که در معنای حرکت حرف و حدیثی وجود دارد علامه فصلی مجزا برای آن ترتیب داده است و می فرماید: گفتیم که حرکت عبارت است از تغییر تدریجی ولی ممکن است کسی در این تعریف خدشه کند و بگوید که شما گفتید: حرکت به معنای تغییر تدریجی است. بنا بر این حرکت، معرَّف و تغییر تدریجی معرِّف آن است و برای فهم حرکت باید تغییر را متوجه شویم. اشکال اینجا است که در تعریف حرکت، از تدریج استفاده شده است که به معنای این است که شیء در آنی در جایی باشد که غیر از جایی است که در آن اول بوده است. می بینیم که در معنای تدریج نیز از لفظ (آن) استعمال شده است که به معنای طرف الزمان و سر زمان است. زمان هم همان طور که بعدا به آن اشاره خواهیم کرد به معنای مقدار الحرکة می باشد. نتیجه اینکه برای فهم تدریج باید حرکت را بشناسیم و حال آنکه در معنای حرکت از تدریج استفاده کردیم.
علامه جواب می دهد که تدریج احتیاج به تعریف ندارد زیرا تدریج، معنایی است بدیهی که احتیاج ندارد توضیح داده شود همان گونه که در تصدیقات یک سری مفاهیم بدیهی داریم که نظریات را باید به آنها بگردانیم و آنها خودشان احتیاج به اثبات ندارند در تصورات هم یک سری بدیهیات داریم که از آنها در تعریف نظریات استفاده می کنیم. تدریج چیزی است که از راه احساس به دست می آید و آن اینکه شیء همه ی مفاسد را در یک آن پر نمی کند بلکه از جایی به جایی منتقل می شود مانند سنگی که از بالا به پائین می غلطد.
ارسطو معلم اول تعریف دیگری برای حرکت کرده است و گفته است: کمال اول لما بالقوة من حیث انه بالقوة. یعنی کمال اولی که برای چیزی که بالقوة است ولی کمال اول حرکت نیست بلکه از این حیث است که خودش قوه برای کمال دیگر است.
توضیح اینکه: جسمی را تصور می کنیم که می خواهد حرکت کند و به مقصدی برسد این حرکت وقتی از نظر عقلی تحلیل می شود به دست می آید که شیء مزبور توان دو کمال را دارد و هیچ یک را بالفعل ندارد یکی از آن کمالات بالقوه عبارت است از رفتن یعنی جسم می تواند به سمتی حرکت کند. کمال دوم عبارت است از رسیدن به مقصد. حرکت در تعریف فوق همان کمال اول است ولی کمال اول از این حیث حرکت است که مقدمه برای کمال دوم است یعنی وقتی جسم آن را دارد این قوه و توان را دارد که به مقصد برسد. بنا بر این کمال مقدمی حرکت نام دارد یعنی کمالی که با آن کمال، جسم می تواند به مقصد برسد.
بنا بر این تعریف ارسطو چنین می شود که حرکت همان کمال اول جسم است که برای چیزی که بالقوه است که همان کمال دوم و رسیدن به مقصد می باشد. لفظ بالقوة در (کمال اول لما بالقوة) به هر دو کمال بر می گردد یعنی حرکت کمال اول است برای چیزی است که نسبت به هر دو کمال بالقوة است ولی بالقوه در (من حیث انه بالقوة) به هر دو کمال نمی خورد بلکه فقط به کمال دوم بر می گردد یعنی از این حیث که شیء نسبت به کمال دوم همچنان بالقوه است.
بعد علامه می فرماید: از این تعریفات استفاده می شود که در حرکت شش چیز لازم است که عبارتند از:
1.مبدأی که عبارت است از قوه
2.منتهایی که عبارت از فعل که شیء از حالت بالقوه به آن حالت بالفعل می رسد و این زمانی است که به مقصد رسیده است.
3.حرکت که همان تغییر تدریجی است که عاملی است که شیء را از قوه به فعل می رساند.
4.موضوع حرکت که چیزی که از حالت بالقوة به حالت بالفعل رسیده است. موضوع همان امری است که شیء همان موقع که بالقوة بود موجود بود و الآن هم که بالفعل است آن را دارد. مانند سنگ که پرت می شود.
5.مسافت که در اصطلاح فلسفه به معنای فاصله و راه نیست بلکه به معنای امر متغیری است که روی آن موضوع ثابت آمده است. چیزی که از حالت بالقوه به بالفعل رسیده است تغییر کرده است که آن تغییر را مسافت می نامند. این تغییر گاه در مکان است مانند سنگی که از بالا به سمت پائین حرکت می کند که تغییر مکانی که در آن ایجاد شده است را مسافت می نامند. گاه تغییر در چیزی مانند سیبی است که کوچک بود و بعد بزرگ شده است که آن را نیز مسافت می نامند. بنا بر این کم در اینجا همان مسافت است.
6.محرک زیرا حرکت امری است ممکن نه واجب الوجود که چیزی باید آن را به حرکت در آورد.
7.زمان که در حرکت به معنای همان مقدار است زیرا از جایی شروع و به جایی ختم می شود. هر چیزی که در عالم موجود است حد و مرز دارد چه ما آن را بدانیم و چه ندانیم.

الفصل الثالث في تحديد الحركة (فصل سوم در تعریف حرکت)
قد تبين في الفصل السابق أن الحركة خروج الشئ من القوة إلى الفعل تدريجا، (در فصل سابق گفتیم که حرکت عبارت است از خروج تدریجی شیء از قوه به فعل) وإن شئت فقل: (هي تغير الشئ تدريجا)، (و به شکل خلاصه تر می توان گفت: حرکت همان تغییر تدریجی شیء است.) -(اگر کسی اشکال کند که تدریج به معنای این است که شیء در یک آن در محلی باشد که در آن قبل نبوده است در نتیجه در تعریف تدریج، از آن استفاده کند و چون در تعریف آن، زمان ماخوذ است زیرا آن به معنای طرف الزمان است و در تعریف زمان هم حرکت ماخوذ است زیرا به معنای مقدار الحرکة است نتیجه این می شود که برای فهم تدریج باید حرکت را بفهمیم و حال آنکه در تعریف حرکت باید تدریج را بهمیم. جواب این اشکال این است که) والتدريج معنى بديهي التصور بإعانة الحس عليه (تدریج احتیاج به تعریف ندارد زیرا نظری نیست بلکه معنایی بدیهی التصور است زیرا حس بر تصور آن انسان را کمک می کند و محسوسات جزء بدیهیات می باشند.)-.
وعرفها المعلم الأول بأنها: (كمال أول لما بالقوة من حيث إنه بالقوة)، (ارسطو، معلم اول، حرکت را تعریف کرده است به اینکه حرکت کمال اول است برای چیزی که بالقوة است از حیث اینکه آن همچنان بالقوه است یعنی کمال نه از این حیث که فقط کمال است بلکه از این حیث که شیء که آن را دارد همچنان آن شیء بالقوه است.) وتوضيحه: (توضیح اینکه) أن حصول ما يمكن أن يحصل للشئ كمال له، (پیدایش چیزی که ممکن است برای شیء حاصل شود کمال برای آن شیء است. یعنی وقتی یک شیء می تواند چیزی را داشته باشد یعنی می تواند روی آن صندلی باشد ولی الآن نیست ولی وقتی روی آن صندلی قرار می گیرد دارای آن کمال است ولی ما دامی که روی آن نیست آن کمال را ندارد. این کمال الآن بالقوه است و بعد بالفعل می شود. سابقا هم گفتیم که هر بالفعلی کمالی برای بالقوه است. ) والشئ الذي يقصد الحركة حالا من الأحوال، (آن چیزی که به وسیله ی حرکت حالی از احوال را قصد می کند) كالجسم - مثلا - يقصد مكانا ليتمكن فيه (مانند جسم که مکانی را قصد می کند تا در آن جایگزین شود) فيسلك إليه، (پس به سمت آن مکان راه می افتد) كان كل من السلوك والتمكن في المكان الذي يسلك إليه كمالا لذلك الجسم، (هر یک از این دو یعنی راه افتادن و جایگزین شدن در مکانی که به سمت آن می رود کمالی برای آن جسم محسوب می شود.) غير أن السلوك كمال أول لتقدمه، (با این فرق که سلوک و راه افتادن به سمت مقصد، کمال اول است زیرا اول باید سلوک انجام شود تا در مرحله ی بعد جایگزین شدن میسر شود. زیرا کمال اول مقدم است) والتمكن كمال ثان، (و تمکن در مکان جدید کمال دوم به حساب می آید.) فإذا شرع في السلوك فقد تحقق له كمال، (بنا بر این وقتی شیء شروع به حرکت کرد، کمالی برای آن محقق شده است) لكن لا مطلقا، (لکن صرف اینکه این یک کمال است حرکت نامیده نمی شود زیرا بسیاری از کمال اول ها هست که حرکت نیستند. برای حرکت یک چیز دیگر هم نقش دارد:) بل من حيث إنه بعد بالقوة بالنسبة إلى كماله الثاني، (بلکه از این حیث که جسم هنوز نسبت به کمال دوم بالقوه است حرکت است. یعنی شیء که در ابتدا نسبت به دو کمال بالقوه بود الآن فقط نسبت به کمال دوم بالقوه است.) وهو التمكن في المكان الذي يريده، (و کمال دوم قرار گرفتن در مکانی است که شیء آن را قصد کرده است.) فالحركة كمال أول لما هو بالقوة بالنسبة إلى الكمالين (بنا بر این حرکت، کمال اول است نسبت به چیزی که نسبت به دو کمال بالقوه است.) من حيث إنه بالقوة بالنسبة إلى الكمال الثاني. (یعنی جسم همچنان که از کمال اول استفاده می کند نسبت به کمال دوم بالقوه است.)
وقد تبين بذلك أن الحركة تتوقف في تحققها على أمور ستة: (و از مطالب فوق مشخص شد که برای تحقق حرکت امور شش گانه ای باید وجود داشته باشد.) المبدأ الذي منه الحركة، (مبدأی که از آنجا حرکت آغاز می شود.) والمنتهى الذي إليه الحركة، (منتهی که حرکت به آن ختم می گردد. این شروع و ختم گاه در مکان است و گاه در حجم و مانند آن) والموضوع الذي له الحركة، (و موضوعی که حرکت به آن منسوب است یعنی همانی مانند سنگ که تغیّر را پیدا کرده است.) وهو المتحرك، (که همان شیء متحرک است.) والفاعل الذي يوجد الحركة، وهو المحرك، (و فاعلی که حرکت را ایجاد می کند که به آن محرک نیز می گویند.) والمسافة التي فيها الحركة، (و مسافتی که حرکت در آن انجام می شود. این حرکت گاه در مکان است مانند سنگی که پرت می شود و گاه در حجم است مانند سیبی که بزرگتر شده است (حرکت در این دو در اعراض است) و گاه در جوهر است مانند نطفه که انسانم می شود.) والزمان الذي ينطبق عليه الحركة نوعا من الانطباق، (و زمان که حرکت بر آن منطبق می شود یک نوع انطباقی مانند اینکه هر مقدار داری بر مقدار خود منطبق می شود. مثلا اگر چیزی حجم دارد بر چیزی که طول و عرض و عمق دارد منطبق می شود.) وسيجئ توضيح ذلك. (و به زودی توضیح اینها خواهد آمد.)


BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo