< فهرست دروس

درس بدایة الحکمة استاد فیاضی

جلسه 76

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: موضوع حرکت جوهریه
گفتیم، فلاسفه قبل از صدر المتالهین، حرکت در جوهر را محال می دانستند و می گفتند که در حرکت باید موضوعی ثابت وجود داشته باشد. این موضوع ثابت در حرکت در اعراض وجود داشت که همان جوهر بود ولی اگر حرکت، در جوهر باشد از آنجا که جوهر موضوع ندارد پس حرکت بدون موضوع می شود در نتیجه حرکت در جوهر تحقق نخواهد یافت.
بعد در فصل گذشته اثبات شد که حرکت در جوهر وجود دارد. اکنون سخن در این است که موضوع در حرکت جوهری چیست.
مرحوم صدر المتالهین و پیروانش گفته اند که موضوع مزبور عبارت است از هیولی و ماده که امر ثابتی است که از اول تا آخر حرکت وجود دارد. بنا بر این وقتی آب تبدیل به بخار می شود و یا نطفه تبدیل به انسان می شود، ماده ی آن به شکل ثابتی باقی می ماند و حرکت روی آن واقع می شود. صورتی که روی این ماده می رود یکسان است و اگر ما آن را متفاوت می پنداریم به سبب این است که بر یک حد از آن انگشت می گذاریم و یک صورت جوهری از آن انتزاع می کنیم و الا یک صورت که سیال است بیشتر وجود ندارد. این همانند حرکات عرضی است که گفتیم در جایی که مثلا سیب حرکت می کرد و از کمّ کوچک به بزرگ تبدیل می شد یک کم بیشتر روی سیب واقع نمی شد که مسافت نام داشت، اگر سخن از انواعی از کم بود به سبب این بود که از هر حدی یک ماهیّت انتزاع می کردیم که نوعی از کم بود که با نوعی که قبلا انتزاع کرده بودیم و یا نوعی که بعد انتزاع می شد متفاوت بود.
بنا بر این موضوع در حرکت جوهری همان ماده است. این موضوع هر چند قوامش به صورت است ولی خودش امری است ثابت و بدون تغییر. این صورتی که روی ماده آمده است مخلوق عقلی است که همواره وجود دارد و این امر سیال را ایجاد کرده است و این امر سیال در بقاء و وجود مستند به آن می باشد.
نظیر همین حرف که (صورة ما) حافظ ماده است و حافظ (صورة ما) عقل مجرد است حتی از کسانی که حرکت جوهری را قبول ندارند صادر شده است؛ کسانی که می گویند که تغییر و تحول هایی که در عالم رخ می دهد از قبیل کون و فساد است یعنی چیزی متکون می شود بعد از آنکه چیزی فاسد شده باشد یعنی در حرکت، یک صورت جوهری فاسد می شود و صورت جوهری دیگری متکون می شود و این امر سریعا پشت سر هم رخ می دهد و به نظر می آید که حرکت دارد. بنا بر این یک صورت واحدی در کار نیست بلکه صورت قبلی و جوهر از بین می رود و چیز جدیدی در ادامه ی آن خلق می شود. بنا بر این یک وجود واحد نیست که گاه آب است و گاه بخار. اینها می گویند که وجود دوم روی ماده می آید یعنی بین متکون و فاسد این امر مشترک است که ماده ای در هر دو وجود دارد. این ماده که قوه ی محض است در ظل صورتی محفوظ است این صورت نه صورت آبی است زیرا قرار است از بین برود و نه صورت بخار چون زمانی که آب در کار است هنوز آن صورت نیامده است بنا بر این سخن از (صورة ما) است یعنی یک صورتی که ماده را حفظ کند این صورت اعم است از اینکه صورت آبی باشد یا هوایی. این صورت مبهم، یک صورت واحد است زیرا موجود مجردی در کار است که آن را ایجاد می کند و نمی گذارد که ماده در هر حال، بدون صورت باشد.
نظیر کلامی که قائلین به کون و فاسد می گویند، را قائلین به حرکت جوهری برای اثبات موضوع در حرکت گفته اند. بنا بر این موضوعی به نام ماده وجود دارد که زیر چتر صورتی وجود دارد که مبهم است ولی چون عقل مجرد آن را حفظ می کند می توان گفت که یک وجود بیشتر نیست.
علامه می فرماید: این کلامی است که دیگران گفته اند و برای تصویر موضوع از ماده سخن گفته اند. ما بعد از اینکه حرکت جوهری را اثبات کردیم، به سراغ بحث های قبلی رفته می گوییم: سابقا گفتیم که هر حرکتی به شش چیز احتیاج دارد که یکی از آنها موضوع است. این را زمانی گفتیم که حرکت را در اعراض می دیدند. حال که مبنی عوض شده است و حرکت را در جوهر ثابت کردیم آیا باز به موضوع در حرکت احتیاج داریم یا نه.
در سابق که سخن از احتیاج حرکت به موضوع بود، سر این احتیاج یکی از این دو امر می توانست باشد:
اول اینکه حرکت، به موضوع ثابت احتیاج داشت برای اینکه از اول تا آخر اتصالش محفوظ بماند. در غیر این صورت، حرکت امری واحد و متصل نمی توانست باشد. مطابق این فرض، می گوییم: حرکت، یک وجود سیال است و اقسام و اجزاء ندارد و اگر می بینیم که دارای اقسام است این به سبب آن است که ما در وهم خود آن را تجزیه و قسمت کرده ایم. این تقسیم در خارج محقق نیست و فقط در محیط ذهن و وهم است. آنچه در خارج در از حرکت موجود است فقط یک آن است که قبلش از بین رفته و بعدش هنوز موجود نشده است بنا بر این در خارج چیزی نیست که بخواهیم آن را از چیز دیگر جدا کنیم. بنا بر این حرکت در خارج دارای اجزاء نیست که احتیاج داشته باشیم که چیزی به نام ماده داشته باشیم که بخواهد آن اجزاء را به هم متصل کند. بنا بر این حرکت برای اتصالش احتیاج به موضوع ندارد. وحدت حرکت به وسیله ی خودش است زیرا امری است که در خارج واحد است و از وقتی شروع می شود تا متوقف بشود یک وجود واحد است.
نظیر این را در خط که کم متصل قار است هم گفتیم که یک خط فقط قابل تقسیم وهمی است و الا اگر خطی را در خارج تقسیم کنند از یک خط بودن خارج می شود و تبدیل به دو خط مستقل می شود. این وهم است که در یک خط نقاطی را در نظر می گیرد و یک خط واحد را به اجزایی تقسیم می کند. در خارج اگر خط را تقسیم کنند وحدتش از بین می رود. از این رو در حرکت هم تا زمانی که در آن سکونی به وجود نیامده است یک حرکت بیشتر نیست و وهم است که آن را تقسیم می کند.
دوم اینکه سر احتیاج حرکت به موضوع این است که موضوع، موصوف است و حرکت صفت آن زیرا حرکت یک معنای وصفی است زیرا باید چیزی باشد که حرکت وصف آن شود و به عبارت دیگر، تغییر احتیاج به یک متغیر دارد. بنا بر این وجود حرکت لغیره می باشد که به یک وجود لنفسه احتیاج دارد.
طبق این بیان، حرکت اگر در اعراض باشد (یعنی امر سیالی که وجود دارد امری عرض باشد) واضح است که به موضوع احتیاج است ولی در حرکت جوهری که امر سیال، همان جوهر است واضح است که چون وجود جوهر لنفسه است احتیاج به موضوع ندارد و در آن حرکت و متحرک یک چیز بیشتر نیست. در این حال اگر به ماده می گوییم موضوع حرکت است به سبب آن است که ماده چیزی است که با صورت متحد است این از باب اسناد به غیر ما هو له صحیح است و الا اگر ماده را فی حد نفسه در نظر بگیریم چون قوه ی محض است و عاری از هر فعلیت است نمی تواند به تنهایی موجود شود. بنا بر این حکم در واقع روی صورت است که به ماده نسبت داده شده است.

الفصل الثاني عشر في موضوع الحركة الجوهرية وفاعلها (فصل دوازدهم در موضوع حرکت جوهریه و فاعل آن یعنی آنی که به حرکت متصف است که همان موضوع است. بنا بر این موضوع و فاعل هر دو یکی هستند و عطف فاعل، عطف توضیحی است و مراد از آن کننده ی کار نیست.)
قالوا: (از صدر المتالهین به بعد که مسأله ی حرکت جوهری مطرح شد گفته اند:) (إن موضوع هذه الحركة هو المادة (که موضوع حرکت جوهری ماده است.) المتحصلة بصورة ما من الصور المتعاقبة المتحدة بالاتصال والسيلان، (البته چون ماده تحصل ندارد گفته اند همان ماده ای که به صورتی از صورت هایی که پشت سر هم می آید تحصل یافته است؛ صورت هایی که که اتحاد دارند به سبب اینکه متصل اند و سیلان دارند زیرا حرکت امر واحد متصل است.) فوحدة المادة وشخصيتها محفوظة بصورة ما من الصور المتبدلة، (البته وحدت ماده و اینکه این ماده یک شخص ماده است که تغییر نکرده است محفوظ است به یکی صورت از صورت های متبدله که در حرکت ظاهر می شوند.) وصورة ما وإن كانت مبهمة، (صورة ما هرچند مبهم است) لكن وحدتها محفوظة (ولی وحدت این صورة ما حفظ شده است) بجوهر مفارق هو الفاعل للمادة الحافظ لها ولوحدتها وشخصيتها بصورة ما، (به جوهر مفارقی که از ماده جدا است و ماده و آثار ماده را ندارد که همان عقل است که فاعل و ایجاد کننده ی ماده است و چون وحدت دارد و ثابت است ماده را حفظ می کند و وحدت و شخصیت آن را به وسیله ی صورة ما حفظ می کند. این همان بحث است که می گویند: صورت فاعل ماده نیست بلکه ابزاری است در دست عقل مجرد و فاعل اصلی ماده و صورت هر دو همان عقل مجرد می باشد که صورت را ایجاد می کند و به وسیله ی آن ماده را حفظ می کند.) فصورة ما شريكة العلة للمادة، (بنا بر این صورة ما شریکة العلة برای ماده است زیرا برای تحقق ماده باید وجود داشته باشد.) والمادة المتحصلة بها هي موضوع الحركة). (و موضوع حرکت همان ماده است به وسیله ی صورت ما متحصل شده است.) وهذا، كما أن القائلين بالكون والفساد النافين للحركة الجوهرية قالوا: (این همان چیزی است که قائلین به کون و فساد که حرکت جوهریه را نفی کرده اند گفته اند. اینها می گویند که حرکت چیزی نیست جز اینکه هر چیزی در ظرف خودش موجود است و از بین می رود و در همان آن چیزی مانند آن متکون می شود.) (إن فاعل المادة هو صورة ما، (قائلین به کون و فساد می گویند که فاعل ماده نه صورت قبلی است و نه صورت بعدی بلکه صورة ما است. اگر فاعل، صورت قبلی بود می بایست بعد از رفتن آن ماده هم می رفت و اگر صورت بعدی بود که هنوز نیامده است پس ماده که از قبل بوده و بعد هم هست معلول صورة ما است.) محفوظة وحدتها بجوهر مفارق (صورت مفارقی که وحدتش با عقل مجرد حفظ شده است) يفعلها ويفعل المادة بواسطتها، (همان عقل مجردی که خالق صورت است و به واسطه ی صورت، ماده را خلق می کند.) فصورة ما شريكة العلة بالنسبة إلى المادة، حافظة لتحصلها ووحدتها). (بنا بر این صورة ما شریکة العلة برای ماده است و تحصل و وحدت ماده را حفظ می کند)
والتحقيق أن حاجة الحركة إلى موضوع ثابت باق ما دامت الحركة، (تحقیق این است که نیاز حرکت به موضوعی که شرطش این است که هم ثابت باشد و هم از اول تا آخر حرکت باقی باشد، به دو چیز می تواند مرتبط باشد:) إن كانت لأجل أن تنحفظ به وحدة الحركة (اگر این احتیاج به حرکت برای این است که به وسیله ی موضوع، وحدت حرکت حفظ شود. یعنی حرکت برای اینکه یک امر واحد باشد احتیاج به چیزی دارد که اتصال بخش باشد. کأنه حرکت مانند دانه های تسبیح است که وجوداتی جدا از هم است که باید نخی داشته باشد که آنها را به هم متصل کند.) ولا تنثلم بطرو الانقسام عليها (و حرکت به وسیله ی عارض شدن تقسیم به حرکت از هم نباشد بلکه واحد باقی بماند) وعدم اجتماع أجزائها في الوجود، (و به خاطر این اجزاء آن در وجود جمع نیست) فاتصال الحركة في نفسها وكون الانقسام وهميا غير فكي كاف في ذلك، (در جواب این نکته کافی است که بگوییم که اتصال حرکت در ذاتش است نه اینکه حرکت چیزی باشد و اتصال به آن عارض شده باشد و همچنین اینکه انقسامی که در حرکت تصور می شود وهمی است نه خارجی یعنی در خارج از هم منفک نیست. بنا بر این حرکت در خارج یک چیز بیشتر نیست و وحدت دارد از این رو برای دادن وحدت به آن لازم نیست که به دنبال عامل خارجی باشیم.) وإن كانت (و اگر احتیاج حرکت به موضوع) لأجل أنها معنى ناعتي يحتاج إلى أمر موجود لنفسه، (این باشد که حرکت امری وصفی است یعنی چیزی باید باشد که به حرکت متصف شود بنا بر این حرکت به امری احتیاج دارد که وجود نفسه باشد که حرکت که وجودش لغیره است بر آن عارض شود) حتى يوجد له وينعته، (تا این معنا که حرکت است برای آن امر که لنفسه است یافت شود و وصف آن قرار گیرد) كما أن الأعراض والصور الجوهرية المنطبعة في المادة تحتاج إلى موضوع كذلك، (کما اینکه اعراض و صور جوهریه ای که در ماده منطبق هستند احتیاج به موضوعی دارند که لنفسه باشد) توجد له وتنعته، (تا این اعراض و صور مزبور برای آن موضوع موجود شوند و آن را توصیف کنند) فموضوع الحركات العرضية أمر جوهري غيرها، (پس می گوییم که موضوع حرکات عرضی امری است جوهری غیر خودشان) وموضوع الحركة الجوهرية نفس الحركة، (ولی موضوع حرکت جوهری خودش است زیرا جوهر وجود لنفسه دارد و وجود نعتی ندارد.) إذ لا نعني بموضوع الحركة إلا ذاتا تقوم به الحركة وتوجد له، (زیرا از موضوع حرکت قصد نمی کنیم مگر ذاتی که حرکت به آن قائم باشد و حرکت برای آن موجود شود) والحركة الجوهرية لما كانت ذاتا جوهرية سيالة، (و حرکت جوهری چون یک ذات جوهری است و یا یک وجود لنفسه سیال است) كانت قائمة بذاتها موجودة لنفسها، (از این رو قائم به ذات است و برای خودش موجود است نه برای چیز دیگر.) فهي حركة ومتحركة في نفسها. (بنا بر این حرکت جوهری در ذاتش هم حرکت است و هم خودش متحرک می باشد.) وإسناد الموضوعية إلى المادة (و اما اینکه موضوعیت را به ماده اسناد می دهند و می گویند که موضوع همان ماده است) التي تجري عليها الصور الجوهرية على نحو الاتصال والسيلان (و ماده است که صور جوهری به شکل اتصال و سیلان روی آن واقع می شود.) لمكان اتحادها معها، (انی اسناد به سبب اتحاد ماده با آن صور است یعنی چون صور، موضوع هستند چون ماده با آنها متحد است از باب اسناد الی غیر ما هو له به ماده نسبت می دهند.) وإلا فهي في نفسها عارية عن كل فعلية. (اگر این اتحاد را در نظر نگیریم و ماده را به تنهایی در نظر بگیریم، چون ماده هیچ فعلیتی ندارد نمی تواند موضوع قرار گیرد. زیرا موضوع باید ثابت و باقی باشد و فعلیت و ثبات فرع تحقق است و حال آنها ماده هیچ فعلیتی ندارد.)

فصل سیزدهم در زمان
هر حرکتی به شش چیز احتیاج دارد. اکنون به بحث زمان می پردازیم.
اموری که متحرک هستند بالوجدان قابل انقسام می باشند. یعنی امری که متحرک است و دارای حرکت است می تواند تقسیم شود به اینکه یک قسمی از آن قبلا واقع شده بود و قسمی از آن بعدا واقع می شود. این اقسام نیز با هم نمی توانند جمع باشند بلکه تا قسم قبلی سپری نشود قسم بعدی محقق نشود.
البته این قسمت، قسمت در وهم و ذهن است نه خارجی. بعد می بینیم که هر قسمی را می توان دوباره به همین نحو به دو قسمت دیگری تقسیم کرد. کما اینکه حرکت هم به این اقسام تقسیم می شد. مثلا سنگی که از بالا به پائین می آید را می توان به دو نیمه تقسیم کرد و هر کدام را به دو نیمه و هکذا و این تقسیم به جایی متوقف نمی شود زیرا هر چه پیش رویم به سکون نمی رسیم و الا اگر به سکون می رسیدیم معنایش این بود که مجموعه ای از اقسام که سکونند بتوانند حرکت را تشکیل دهند.
این همان چیزی است که در جسم و خط می گفتیم که هر چه تقسیم کنیم به نقطه نمی رسیم که طول ندارد و الا معنایش این بود که نقطه هایی که طول ندارند خط را تشکیل داده اند.
این تقسیم ها حتی اگر در خارج قابل تقسیم نبود در ذهن تقسیم می کنیم و حتی اگر تقسیم آن چون بسیار ریز شده است قابل تقسیم نباشد عقل حکم می کند که چون طول یا زمان دارد قابل تقسیم است.
مقدمه ی دیگر این است که تقسیم از صفات ذاتی و عوارض ذاتی مقدار است که کم می باشد یعنی باید چیزی مقدار داشته باشد تا بتواند تقسیم شود، پس حرکت، مقدار دارد که می تواند تقسیم شود. نام این مقدار را زمان می نامیم.
ان قلت: خود حرکت به نام مقدار است و به چیزی دیگری به نام زمان احتیاج نداریم.
قلت: امتدادی که هر حرکت خارجی دارد مقدار مشخصی است و حال آنکه حقیقت حرکت عبارت از مقدار مشخص نیست بلکه آنچه در حرکت معتبر است امتداد مبهم و غیر متشخص است. اگر امتداد حرکت عبارت از حد خاصی باشد، اگر امتدادی از آن حرکت کمتر یا بیشتر باشد دیگر نباید به آن حرکت بگویند. بنا بر این در حقیقت حرکت، اصل امتداد یا امتداد مبهم خوابیده است. اما حرکت در خارج که مشخص است این عرضی است که بر حرکت وارد می شود زیرا در ماهیّت حرکت داخل نیست.
این همان است که در جسم و جسم تعلیمی گفتیم که جسم عبارت است از چیزی که طول و عرض و عمق دارد و اینها به شکل مبهم و غیر معین است زیرا اگر قرار بود مقدار آن مشخص باشد جسمی که غیر از آن باشد و طول و عرض و عمقش بیشتر یا کمتر باشد نباید جسم باشد. از آنجا که اصل امتداد نمی تواند در خارج موجود شود، امتداد خاص، عرضی برای جسم می شود زیرا داخل در ماهیّت آن نیست.
اصل امتدادی که در حرکت است که گفتیم باید به مقدار خاصی موجود شود و نمی تواند به همان حالت مبهم موجود شود، را زمان می نامیم. بنا بر این علاوه بر امتدادی که در حرکت است، امتداد متعینی داریم که نام آن زمان است.


BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo