درس بدایة الحکمة استاد فیاضی
جلسه 82
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: تقسیم علم و
مجرد بودن آن
بعد از تقسیم علم به حصولی و حضوری این مسأله مطرح شد که علم، عین معلوم بالذات است زیرا علم یعنی حصول المعلوم، حصول المعلوم هم به معنای وجود معلوم است و وجود معلوم عبارت است از خود معلوم. بنا بر این علم ما همان صورت ذهنی ماست که هم معلوم بالذات برای ماست و همان علم ماست.
مسأله ی بعد عبارت بود از اینکه علم با معلوم و عالم اتحاد دارد. این را در علم حضوری اثبات کردیم و بعد گفتیم که علم حصولی هم مانند آن است.
اکنون علامه اضافه می کند که وجه دیگر این است که بعدا اثبات می کنیم که هر علم حصولی بازگشتش به همان علم حضوری است. زیرا حصولی بودن علم حصولی به این اعتبار است که ماهیّت برای شیء خارجی است به این معنا که به جای اینکه وجود خارج در ذهن بیاید، مفهوم آن وارد ذهن شده است. ولی همان مفهوم از این جهت که وجودش نزد من حاضر است علم حضوری می باشد. بنا بر این همواره علم به معلوم بالذات حضوری می باشد. بنا بر این همان بیان که ثابت کرد که در علم حضوری عالم با علم و معلوم متحد است کافی است که بگوییم حتی در علم حصولی هم امر چنین است زیرا علم حصولی نیز خود علم حضوری می باشد.
مسأله ی دیگر این است که علم عبارت است از حصول معلوم برای علم ولی نه هر گونه حصولی بلکه نوعی از حصول که از جمیع جهات بالفعل است یعنی امری که برای ذهن حاصل می شود نباید از هیچ جهت قوه باشد بلکه باید هر چه هست همان باشد و بدون تغییر باقی بماند. یعنی وقتی صورتی وارد ذهن شود دیگر قابلیت تغییر ندارد و حتی اگر درخت خارجی خشک شود، صورت قبلی آن در نزد من حاضر است و این صورتی که از درخت جدید وارد می شود صورت دیگری است ولی وقتی این وضعیت را با صورت قبلی مقایسه می کنیم و می گوییم این درخت سابقا سرسبز بود این بدان معنا است که صورت قبلی اش در نزد من بدون تغییر حاضر است و الا اگر صورت قبلی این درخت نزد من حاضر نباشد و فرض هم این است که درخت سرسبز قبلی الآن خشک شده است دیگر نمی شد درخت خشک شده ی الآن را با آن مقایسه کرد زیرا در خارج که دو درخت نیست در ذهن هم فرض بر این بود که آن صورت از بین رفته است از این رو وجهی برای مقایسه نمی ماند. بنا بر این حتی اگر صد سال هم بر وجود ذهنی بگذرد هیچ تغییری در آن رخ نمی دهد. این در حالی است که بدن و سلول های آن در حال تغییر است ولی آن صورت تغییر نمی کند. امری که در آن قوه نباشد مجرد نام دارد.
حتی در علم غلط هم صورت ذهنیه حاصله از علم غلط باقی می ماند به همین دلیل می گوید که من قبلا اعتقاد داشتم که فلان مسأله به آن گونه است ولی الآن متوجه شدم که آن معلوم غلط بوده است. همین که او از آن صورت ذهنیه خبر می دهد علامت آن است که صورت قبلی برای او باقی مانده است. از این رو تکامل در علم معنا ندارد به این معنا که صورت علمی نمی تواند تکمیل شود. از این رو اگر علمی واقعی باشد مانند اینکه دو ضرب در دو چهار می شود هرگز تغییر نمی کند. پیشرفت علم به این است که چیزهای دیگری به آن علم قبلی اضافه می شود نه اینکه علم قبلی که ساده است خودش پیچیده شود.
حال که علم، مجرد است این علم برای عالم حاصل است از این رو امکان ندارد که عالم، مادی باشد بلکه آن هم باید مجرد باشد زیرا اگر علم مجرد برای شیء مادی که منسوب به ماده است حاصل شود خودش هم مادی می شود زیرا با ماده مرتبط است و در نتیجه به تبع آن ماده باید قابل تغیّر باشد در نتیجه باید دارای قوه باشد و حال آنکه گفتیم علم، هیچ حالت قوه ندارد. نتیجه این می شود که عالم نیز مانند علم و معلوم مجرد می باشد.
(دلیل دیگری مبنی بر اینکه علم با عالم و معلوم متحد است این است که) على أنه سيجئ أن العلم الحصولي علم حضوري في الحقيقة. (که بعدا ثابت می کنیم که علم حصولی در حقیقت یک نوع علم حضوری است. زیرا حصولی بودن آن از این جهت است که ماهیّت برای شیء خارج است ولی از این جهت که امری است که در ذهن من حاضر است حضوری است زیرا خودش و وجودش نزد من حاضر است نه مفهومش.) فحصول العلم للعالم من خواص العلم، (پس وجود پیدا کردن و حاصل شدن علم برای عالم از خواص علم است یعنی علم چیزی است که نمی تواند مستقل از عالم باشد و الا علم نیست.) لكن لا كل حصول كيف كان، (ولی نه اینکه هر حصولی که هر چیزی برای هر چیزی داشت علم نامیده شود. مثلا میز برای کتاب حاضر است یعنی در کنار هم هستند ولی به آن علم نمی گویند.) بل حصول أمر بالفعل (بلکه علم عبارت است از حصول امری که بالفعل باشد) فعلية محضة لا قوة فيه لشئ مطلقا، (و فعلیت آن هم محض است یعنی به هیچ وجه آغشته با قوه و ماده نیست. کما اینکه هر موجود مادی می تواند به موجود مادی دیگر تبدیل شود. ولی در علم، حتی در یک صورت ذهنی هم تغییر ایجاد نمی شود. بنا بر این اینکه در دیالکتیک می گویند که در فکر، حرکت وجود دارد کلام غلطی است. زیرا اندیشه هرگز تغییر نمی کند و همواره امری است ثابت. آنی که غلط است، غلط است مطلقا و آنی که درست است برای همیشه درست می باشد. ولی قائلین به حرکت در فکر گفته اند که حتی دو در دو می تواند غیر چهار تا شود.) فإنا نشاهد بالوجدان أن المعلوم من حيث هو معلوم لا يقوى على شئ آخر، (ما بالوجدان مشاهده می کنیم که صورت ذهنی از این حیث که صورت ذهنی است توان بر شیء دیگر شدن را ندارد.) ولا يقبل التغير عما هو عليه، (و قابل تغیّر از حالتی که بر آن است را ندارد.) فهو حصول أمر مجرد عن المادة خال من غواشي القوة، (پس علم عبارت است از حصولی امری که مجرد از ماده است و از پیرایه های و آثار قوه خالی است.) ونسمى ذلك: (حضورا). (و این را حضور می نامیم. یعنی حضور امر مجرد است که حضور نامیده می شود.) فحضور المعلوم يستدعي كونه أمرا تاما في فعليته (پس اگر معلوم، حاضر است این امر اقتضاء می کند که معلوم، در فعلیت تام باشد) من غير تعلق بالمادة والقوة (بدون اینکه وابستگی به ماده و قوه داشته باشد.) الذي يوجب نقصه وعدم تمامه من حيث كمالاته التي بالقوة. (که این تعلق و وابستگی موجب نقص و عدم تمامیت آن از حیث کمالات بالقوة می شود یعنی اگر کمالاتی را بالفعل ندارد و بالقوة می تواند داشته باشد یعنی الآن ناقص است و حال آنکه هیچ کمالی برای معلوم تصور نمی شود زیرا هر چه دارد را بالفعل دارد.) ومقتضى حضور المعلوم أن يكون العالم الذي يحصل له العلم أمرا فعليا تام الفعلية، (و مقتضای حضور معلوم (به همان معنای خاص یعنی حضور امر مجرد) این است که عالمی که علم برای او حاصل می شود هم امری باشد فعلی که فعلیتش تام است یعنی باید مجرد باشد.) غير ناقص من جهة التعلق بالقوة، (و آن عالم، از جهت تعلق به ماده ناقص نباشد. زیرا اگر مادی باشد و علم برای امر مادی حاصل شود، خود علم هم مادی می شود و قابل تغیّر خواهد بود.) وهو كون العالم مجردا عن المادة خاليا عن القوة. (یعنی ماده مجرد از ماده و خالی از قوه باشد.)
فقد بان أن العلم حضور موجود مجرد لموجود مجرد، (بنا بر این واضح شد که علم عبارت است از حصول موجودی مجرد برای موجودی مجرد) سواء كان الحاصل عين ما حصل له (خواه معلوم که حاصل شده است عین آنچه باید که برای عالم حاصل شده است.) كما في علم الشئ بنفسه، (مانند علم شیء به خودش که در این حال معلوم و عالم عین هم می باشند.) أو غيره بوجه، كما في علم الشئ بالماهيات الخارجة عنه. (و یا علم که حاصل شده است غیر عالم باشد مانند علم شیء به ماهیّات که این ماهیّات از ذات شیء خارج اند. زیرا ماهیّت مزبور در ذات من دخالت ندارد به همین دلیل زمانی من بودم و آن ماهیّت برای من حاصل نبود و بعد به عنوان کیفی نفسانی برای من حاصل شده است.)
وتبين أيضا: أولا: أن المعلوم الذي هو متعلق العلم يجب أن يكون أمرا مجردا عن المادة، (و واضح می شود که معلوم که همان چیزی است که علم به آن تعلق گرفته است لازم است امری مجرد از ماده باشد.) وسيجئ معنى تعلق العلم بالأمور المادية. (و بعدا توضیح خواهیم داد که مادی بما هو مادی هرگز نزد عالم حاضر نمی شود بلکه صورتی مثالی از آن که مجرد است نزد انسان حاضر می شود. وقتی انسان به چیزی علم دارد صورتی از آن در ذهن شکل می گیرد و بعد عقل می گوید که این معلول نمی تواند بدون علت باشد بنا بر این علت آن وجودی در خارج برای صورت ذهنی است.)
وثانيا: أن العالم الذي يقوم به العلم يجب أن يكون مجردا عن المادة أيضا. (مسأله ی دوم این است که عالم که علم به او قائم است باید مجرد از ماده باشد.)
فصل دوم تقسیم علم حصولی به کلی و جزئی است.
البته اول باید علم حصولی به تصور و تصدیق تقسیم می شد و بعد علم حصولی تصوری به کلی و جزئی تقسیم شود. (علم تصدیقی کلی و جزئی به این معنا که محل بحث است ندارند.)
علم حصولی کلی علمی است که فرض صدقش بر کثیرین ممتنع نیست یعنی نزد من، مفهومی مانند انسان است که می تواند بر افراد کثیر منطبق شود. بنا بر این هر چیزی که مفهوم است یعنی معنی است و نه صورت، کلی می باشد. بنا بر این گاه صورتی از کتاب خارجی نزد من حاضر است ولی گاه مفهوم کتاب یعنی چیزی که از ورق هایی که حاوی مطالبی است تشکیل شده است این مفهوم حاوی صورت نیست.
ولی گاه علم حصولی جزئی است مانند علم من به زیدی که در مقابل من است که صورتی از آن نزد من حاضر است. این صورت که مخصوص همان موجود خارجی است فقط صورت همان کتاب است و صورت کتاب دیگر، صورتی دیگر است.
در بحث نفس گفته اند که نفس در علم حصولی سه مرتبه علم دارد:
علم احساسی که زمانی است که شیء با ماده اش نزد عالم حاضر است و صورتی از آن نزد عالم حاضر است در حالی که وجود خارجی اش هم حاضر است مانند اینکه زید را می بینم و یا صدایی را می شنوم
اگر رابطه اش با ماده ی خارجی قطع شود نام آن را تخیل می نامند یعنی صورتی در ذهن است بدون اینکه خود صاحب صورت در خارج نزد ما باشد مانند اینکه کسی که از فرزندش دور است صورت فرزندش در ذهنش وجود دارد.
گاه علمی است که صورت ندارد که همان علم به مفهوم است مانند علم به انسان به یکی از افراد انسان که آن را تعقل و عقل می نامند. این قسم کلی است ولی قسم اول و دوم جزئی می باشد.
البته جزئی بودن این علم به سبب پیوندش به خارج است و به همین دلیل قابل انطباق بر کثیرین نیست ولی صورت ذهنی فی حد نفسه می تواند مصادیق کثیری مانند هم داشته باشد در نتیجه کلی می باشد. مثلا صورت ذهنی از زید خارجی می تواند بی نهایت مصداق دقیقا مانند زید داشته باشد. بنا بر این اگر زمانی که من زید را می بینم خداوند او را کاملا نابود کنی و در همان جا موجود دیگری دقیقا مانند او خلق کند صورت ذهنی قبلی من قابل انطباق بر او هم می باشد. بنا بر این صورت ذهنی که علم است هرگز نمی تواند جزئی باشد و فقط وقتی با وجود خارجی پیوند پیدا می کند جزئی می شود و الا فی حد نفسه هرگز جزئی نیست.
البته مخفی نماند که علم حضوری همواره جزئی است زیرا در آنجا سخن از انطباق نیست بلکه وجود شیء نزد انسان حاضر است و وجود همواره جزئی است و تشخّص دارد.
الفصل الثاني ينقسم العلم الحصولي إلى كلي وجزئي (فصل دوم در این است که علم حصولی به کلی و جزئی تقسیم می شود.) والكلي: ما لا يمتنع فرض صدقه على كثيرين كالعلم بماهية الانسان، (کلی علمی است که فرض صدقش بر کثیرین محال نیست مانند علم به ماهیّت انسان.) ويسمى: (عقلا) و (تعقلا). (که آن را عقل و تعقل می نامند. در اینجا خود آن علم، عقل نامیده می شود کما اینکه نیروی درک کننده ی آن را نیز عقل می گویند.) والجزئي: ما يمتنع فرض صدقه على كثيرين (جزئی چیزی است که فرض صدقش بر کثیرین ممتنع است) كالعلم بهذا الانسان بنوع من الاتصال بمادته الحاضرة، (مانند علم به انسان خارجی که علم به آن، یک نوع ارتباطی با ماده ی انسان که در خارج حاضر است دارد.) ويسمى: (علما إحساسيا)، (و آن را علم احساسی می نامند.) وكالعلم بالإنسان الفرد من غير حضور مادته، (و مانند علم به یک فرد انسان بدون اینکه ماده اش نزد انسان حاضر باشد مانند علم به زید در زمانی که او نزد ما نیست. یا مانند علم به طعم غذا بعد از آنکه غذا تمام شده است. تا زمانی که غذا تمام نشده علم مزبور احساسی است و بعد از آن تخیلی می باشد.) ويسمى: (علما خياليا). (و آن را علم خیالی می نامند.) وعد هذين القسمين ممتنع الصدق على كثيرين إنما هو من جهة اتصال أدوات الإحساس بالمعلوم الخارجي في العلم الإحساسي، وتوقف العلم الخيالي على العلم الاحساسي، (و شمردن این دو قسم یعنی علم احساسی و خیالی را جزء علوم جزئیه برای این است که در علم احساسی ابزارهای احساس مانند چشم، به معلوم خارجی پیوند خورده است و در علم خیالی نیز اول باید علم احساسی حاصل شود و بعد تبدیل به علم خیالی شود. بنا بر این در علم خیالی هم پیوند به خارج وجود دارد.) وإلا فالصورة الذهنية - كيفما فرضت - لا تأبى أن تصدق على كثيرين. (و الا اگر این ارتباط با ماده از بین رود و صورت ذهنیه به تنهایی در نظر گرفته شود، صورت ذهنیه در هر حال کلی است و ابا ندارد که بر کثیرین منطبق شود حتی اگر در خارج یک فرد بیشتر نداشته باشد. زیرا در کلی بودن لازم نیست که مصادیق کثیر در خارج فعلی باشند از این رو در تعریف کلی می گویند که فرض صدقش بر کثیرین ممتنع نیست نه اینکه در خارج کثیرین هم باشند.) والقسمان جميعا مجردان عن المادة، (قسم کلی و جزئی هر دو مجرد از ماده است) لما تقدم من فعلية الصورة العلمية في ذاتها وعدم قبولها للتغير. (زیرا در فصل قبل گفتیم که صورت علمیه در ذات خودش فعلی است و قابلیت تغیّر ندارد بنا بر این مادی نیست زیرا از خواص ماده تغیّر و تبدیل است.)
بعد از تقسیم علم به حصولی و حضوری این مسأله مطرح شد که علم، عین معلوم بالذات است زیرا علم یعنی حصول المعلوم، حصول المعلوم هم به معنای وجود معلوم است و وجود معلوم عبارت است از خود معلوم. بنا بر این علم ما همان صورت ذهنی ماست که هم معلوم بالذات برای ماست و همان علم ماست.
مسأله ی بعد عبارت بود از اینکه علم با معلوم و عالم اتحاد دارد. این را در علم حضوری اثبات کردیم و بعد گفتیم که علم حصولی هم مانند آن است.
اکنون علامه اضافه می کند که وجه دیگر این است که بعدا اثبات می کنیم که هر علم حصولی بازگشتش به همان علم حضوری است. زیرا حصولی بودن علم حصولی به این اعتبار است که ماهیّت برای شیء خارجی است به این معنا که به جای اینکه وجود خارج در ذهن بیاید، مفهوم آن وارد ذهن شده است. ولی همان مفهوم از این جهت که وجودش نزد من حاضر است علم حضوری می باشد. بنا بر این همواره علم به معلوم بالذات حضوری می باشد. بنا بر این همان بیان که ثابت کرد که در علم حضوری عالم با علم و معلوم متحد است کافی است که بگوییم حتی در علم حصولی هم امر چنین است زیرا علم حصولی نیز خود علم حضوری می باشد.
مسأله ی دیگر این است که علم عبارت است از حصول معلوم برای علم ولی نه هر گونه حصولی بلکه نوعی از حصول که از جمیع جهات بالفعل است یعنی امری که برای ذهن حاصل می شود نباید از هیچ جهت قوه باشد بلکه باید هر چه هست همان باشد و بدون تغییر باقی بماند. یعنی وقتی صورتی وارد ذهن شود دیگر قابلیت تغییر ندارد و حتی اگر درخت خارجی خشک شود، صورت قبلی آن در نزد من حاضر است و این صورتی که از درخت جدید وارد می شود صورت دیگری است ولی وقتی این وضعیت را با صورت قبلی مقایسه می کنیم و می گوییم این درخت سابقا سرسبز بود این بدان معنا است که صورت قبلی اش در نزد من بدون تغییر حاضر است و الا اگر صورت قبلی این درخت نزد من حاضر نباشد و فرض هم این است که درخت سرسبز قبلی الآن خشک شده است دیگر نمی شد درخت خشک شده ی الآن را با آن مقایسه کرد زیرا در خارج که دو درخت نیست در ذهن هم فرض بر این بود که آن صورت از بین رفته است از این رو وجهی برای مقایسه نمی ماند. بنا بر این حتی اگر صد سال هم بر وجود ذهنی بگذرد هیچ تغییری در آن رخ نمی دهد. این در حالی است که بدن و سلول های آن در حال تغییر است ولی آن صورت تغییر نمی کند. امری که در آن قوه نباشد مجرد نام دارد.
حتی در علم غلط هم صورت ذهنیه حاصله از علم غلط باقی می ماند به همین دلیل می گوید که من قبلا اعتقاد داشتم که فلان مسأله به آن گونه است ولی الآن متوجه شدم که آن معلوم غلط بوده است. همین که او از آن صورت ذهنیه خبر می دهد علامت آن است که صورت قبلی برای او باقی مانده است. از این رو تکامل در علم معنا ندارد به این معنا که صورت علمی نمی تواند تکمیل شود. از این رو اگر علمی واقعی باشد مانند اینکه دو ضرب در دو چهار می شود هرگز تغییر نمی کند. پیشرفت علم به این است که چیزهای دیگری به آن علم قبلی اضافه می شود نه اینکه علم قبلی که ساده است خودش پیچیده شود.
حال که علم، مجرد است این علم برای عالم حاصل است از این رو امکان ندارد که عالم، مادی باشد بلکه آن هم باید مجرد باشد زیرا اگر علم مجرد برای شیء مادی که منسوب به ماده است حاصل شود خودش هم مادی می شود زیرا با ماده مرتبط است و در نتیجه به تبع آن ماده باید قابل تغیّر باشد در نتیجه باید دارای قوه باشد و حال آنکه گفتیم علم، هیچ حالت قوه ندارد. نتیجه این می شود که عالم نیز مانند علم و معلوم مجرد می باشد.
(دلیل دیگری مبنی بر اینکه علم با عالم و معلوم متحد است این است که) على أنه سيجئ أن العلم الحصولي علم حضوري في الحقيقة. (که بعدا ثابت می کنیم که علم حصولی در حقیقت یک نوع علم حضوری است. زیرا حصولی بودن آن از این جهت است که ماهیّت برای شیء خارج است ولی از این جهت که امری است که در ذهن من حاضر است حضوری است زیرا خودش و وجودش نزد من حاضر است نه مفهومش.) فحصول العلم للعالم من خواص العلم، (پس وجود پیدا کردن و حاصل شدن علم برای عالم از خواص علم است یعنی علم چیزی است که نمی تواند مستقل از عالم باشد و الا علم نیست.) لكن لا كل حصول كيف كان، (ولی نه اینکه هر حصولی که هر چیزی برای هر چیزی داشت علم نامیده شود. مثلا میز برای کتاب حاضر است یعنی در کنار هم هستند ولی به آن علم نمی گویند.) بل حصول أمر بالفعل (بلکه علم عبارت است از حصول امری که بالفعل باشد) فعلية محضة لا قوة فيه لشئ مطلقا، (و فعلیت آن هم محض است یعنی به هیچ وجه آغشته با قوه و ماده نیست. کما اینکه هر موجود مادی می تواند به موجود مادی دیگر تبدیل شود. ولی در علم، حتی در یک صورت ذهنی هم تغییر ایجاد نمی شود. بنا بر این اینکه در دیالکتیک می گویند که در فکر، حرکت وجود دارد کلام غلطی است. زیرا اندیشه هرگز تغییر نمی کند و همواره امری است ثابت. آنی که غلط است، غلط است مطلقا و آنی که درست است برای همیشه درست می باشد. ولی قائلین به حرکت در فکر گفته اند که حتی دو در دو می تواند غیر چهار تا شود.) فإنا نشاهد بالوجدان أن المعلوم من حيث هو معلوم لا يقوى على شئ آخر، (ما بالوجدان مشاهده می کنیم که صورت ذهنی از این حیث که صورت ذهنی است توان بر شیء دیگر شدن را ندارد.) ولا يقبل التغير عما هو عليه، (و قابل تغیّر از حالتی که بر آن است را ندارد.) فهو حصول أمر مجرد عن المادة خال من غواشي القوة، (پس علم عبارت است از حصولی امری که مجرد از ماده است و از پیرایه های و آثار قوه خالی است.) ونسمى ذلك: (حضورا). (و این را حضور می نامیم. یعنی حضور امر مجرد است که حضور نامیده می شود.) فحضور المعلوم يستدعي كونه أمرا تاما في فعليته (پس اگر معلوم، حاضر است این امر اقتضاء می کند که معلوم، در فعلیت تام باشد) من غير تعلق بالمادة والقوة (بدون اینکه وابستگی به ماده و قوه داشته باشد.) الذي يوجب نقصه وعدم تمامه من حيث كمالاته التي بالقوة. (که این تعلق و وابستگی موجب نقص و عدم تمامیت آن از حیث کمالات بالقوة می شود یعنی اگر کمالاتی را بالفعل ندارد و بالقوة می تواند داشته باشد یعنی الآن ناقص است و حال آنکه هیچ کمالی برای معلوم تصور نمی شود زیرا هر چه دارد را بالفعل دارد.) ومقتضى حضور المعلوم أن يكون العالم الذي يحصل له العلم أمرا فعليا تام الفعلية، (و مقتضای حضور معلوم (به همان معنای خاص یعنی حضور امر مجرد) این است که عالمی که علم برای او حاصل می شود هم امری باشد فعلی که فعلیتش تام است یعنی باید مجرد باشد.) غير ناقص من جهة التعلق بالقوة، (و آن عالم، از جهت تعلق به ماده ناقص نباشد. زیرا اگر مادی باشد و علم برای امر مادی حاصل شود، خود علم هم مادی می شود و قابل تغیّر خواهد بود.) وهو كون العالم مجردا عن المادة خاليا عن القوة. (یعنی ماده مجرد از ماده و خالی از قوه باشد.)
فقد بان أن العلم حضور موجود مجرد لموجود مجرد، (بنا بر این واضح شد که علم عبارت است از حصول موجودی مجرد برای موجودی مجرد) سواء كان الحاصل عين ما حصل له (خواه معلوم که حاصل شده است عین آنچه باید که برای عالم حاصل شده است.) كما في علم الشئ بنفسه، (مانند علم شیء به خودش که در این حال معلوم و عالم عین هم می باشند.) أو غيره بوجه، كما في علم الشئ بالماهيات الخارجة عنه. (و یا علم که حاصل شده است غیر عالم باشد مانند علم شیء به ماهیّات که این ماهیّات از ذات شیء خارج اند. زیرا ماهیّت مزبور در ذات من دخالت ندارد به همین دلیل زمانی من بودم و آن ماهیّت برای من حاصل نبود و بعد به عنوان کیفی نفسانی برای من حاصل شده است.)
وتبين أيضا: أولا: أن المعلوم الذي هو متعلق العلم يجب أن يكون أمرا مجردا عن المادة، (و واضح می شود که معلوم که همان چیزی است که علم به آن تعلق گرفته است لازم است امری مجرد از ماده باشد.) وسيجئ معنى تعلق العلم بالأمور المادية. (و بعدا توضیح خواهیم داد که مادی بما هو مادی هرگز نزد عالم حاضر نمی شود بلکه صورتی مثالی از آن که مجرد است نزد انسان حاضر می شود. وقتی انسان به چیزی علم دارد صورتی از آن در ذهن شکل می گیرد و بعد عقل می گوید که این معلول نمی تواند بدون علت باشد بنا بر این علت آن وجودی در خارج برای صورت ذهنی است.)
وثانيا: أن العالم الذي يقوم به العلم يجب أن يكون مجردا عن المادة أيضا. (مسأله ی دوم این است که عالم که علم به او قائم است باید مجرد از ماده باشد.)
فصل دوم تقسیم علم حصولی به کلی و جزئی است.
البته اول باید علم حصولی به تصور و تصدیق تقسیم می شد و بعد علم حصولی تصوری به کلی و جزئی تقسیم شود. (علم تصدیقی کلی و جزئی به این معنا که محل بحث است ندارند.)
علم حصولی کلی علمی است که فرض صدقش بر کثیرین ممتنع نیست یعنی نزد من، مفهومی مانند انسان است که می تواند بر افراد کثیر منطبق شود. بنا بر این هر چیزی که مفهوم است یعنی معنی است و نه صورت، کلی می باشد. بنا بر این گاه صورتی از کتاب خارجی نزد من حاضر است ولی گاه مفهوم کتاب یعنی چیزی که از ورق هایی که حاوی مطالبی است تشکیل شده است این مفهوم حاوی صورت نیست.
ولی گاه علم حصولی جزئی است مانند علم من به زیدی که در مقابل من است که صورتی از آن نزد من حاضر است. این صورت که مخصوص همان موجود خارجی است فقط صورت همان کتاب است و صورت کتاب دیگر، صورتی دیگر است.
در بحث نفس گفته اند که نفس در علم حصولی سه مرتبه علم دارد:
علم احساسی که زمانی است که شیء با ماده اش نزد عالم حاضر است و صورتی از آن نزد عالم حاضر است در حالی که وجود خارجی اش هم حاضر است مانند اینکه زید را می بینم و یا صدایی را می شنوم
اگر رابطه اش با ماده ی خارجی قطع شود نام آن را تخیل می نامند یعنی صورتی در ذهن است بدون اینکه خود صاحب صورت در خارج نزد ما باشد مانند اینکه کسی که از فرزندش دور است صورت فرزندش در ذهنش وجود دارد.
گاه علمی است که صورت ندارد که همان علم به مفهوم است مانند علم به انسان به یکی از افراد انسان که آن را تعقل و عقل می نامند. این قسم کلی است ولی قسم اول و دوم جزئی می باشد.
البته جزئی بودن این علم به سبب پیوندش به خارج است و به همین دلیل قابل انطباق بر کثیرین نیست ولی صورت ذهنی فی حد نفسه می تواند مصادیق کثیری مانند هم داشته باشد در نتیجه کلی می باشد. مثلا صورت ذهنی از زید خارجی می تواند بی نهایت مصداق دقیقا مانند زید داشته باشد. بنا بر این اگر زمانی که من زید را می بینم خداوند او را کاملا نابود کنی و در همان جا موجود دیگری دقیقا مانند او خلق کند صورت ذهنی قبلی من قابل انطباق بر او هم می باشد. بنا بر این صورت ذهنی که علم است هرگز نمی تواند جزئی باشد و فقط وقتی با وجود خارجی پیوند پیدا می کند جزئی می شود و الا فی حد نفسه هرگز جزئی نیست.
البته مخفی نماند که علم حضوری همواره جزئی است زیرا در آنجا سخن از انطباق نیست بلکه وجود شیء نزد انسان حاضر است و وجود همواره جزئی است و تشخّص دارد.
الفصل الثاني ينقسم العلم الحصولي إلى كلي وجزئي (فصل دوم در این است که علم حصولی به کلی و جزئی تقسیم می شود.) والكلي: ما لا يمتنع فرض صدقه على كثيرين كالعلم بماهية الانسان، (کلی علمی است که فرض صدقش بر کثیرین محال نیست مانند علم به ماهیّت انسان.) ويسمى: (عقلا) و (تعقلا). (که آن را عقل و تعقل می نامند. در اینجا خود آن علم، عقل نامیده می شود کما اینکه نیروی درک کننده ی آن را نیز عقل می گویند.) والجزئي: ما يمتنع فرض صدقه على كثيرين (جزئی چیزی است که فرض صدقش بر کثیرین ممتنع است) كالعلم بهذا الانسان بنوع من الاتصال بمادته الحاضرة، (مانند علم به انسان خارجی که علم به آن، یک نوع ارتباطی با ماده ی انسان که در خارج حاضر است دارد.) ويسمى: (علما إحساسيا)، (و آن را علم احساسی می نامند.) وكالعلم بالإنسان الفرد من غير حضور مادته، (و مانند علم به یک فرد انسان بدون اینکه ماده اش نزد انسان حاضر باشد مانند علم به زید در زمانی که او نزد ما نیست. یا مانند علم به طعم غذا بعد از آنکه غذا تمام شده است. تا زمانی که غذا تمام نشده علم مزبور احساسی است و بعد از آن تخیلی می باشد.) ويسمى: (علما خياليا). (و آن را علم خیالی می نامند.) وعد هذين القسمين ممتنع الصدق على كثيرين إنما هو من جهة اتصال أدوات الإحساس بالمعلوم الخارجي في العلم الإحساسي، وتوقف العلم الخيالي على العلم الاحساسي، (و شمردن این دو قسم یعنی علم احساسی و خیالی را جزء علوم جزئیه برای این است که در علم احساسی ابزارهای احساس مانند چشم، به معلوم خارجی پیوند خورده است و در علم خیالی نیز اول باید علم احساسی حاصل شود و بعد تبدیل به علم خیالی شود. بنا بر این در علم خیالی هم پیوند به خارج وجود دارد.) وإلا فالصورة الذهنية - كيفما فرضت - لا تأبى أن تصدق على كثيرين. (و الا اگر این ارتباط با ماده از بین رود و صورت ذهنیه به تنهایی در نظر گرفته شود، صورت ذهنیه در هر حال کلی است و ابا ندارد که بر کثیرین منطبق شود حتی اگر در خارج یک فرد بیشتر نداشته باشد. زیرا در کلی بودن لازم نیست که مصادیق کثیر در خارج فعلی باشند از این رو در تعریف کلی می گویند که فرض صدقش بر کثیرین ممتنع نیست نه اینکه در خارج کثیرین هم باشند.) والقسمان جميعا مجردان عن المادة، (قسم کلی و جزئی هر دو مجرد از ماده است) لما تقدم من فعلية الصورة العلمية في ذاتها وعدم قبولها للتغير. (زیرا در فصل قبل گفتیم که صورت علمیه در ذات خودش فعلی است و قابلیت تغیّر ندارد بنا بر این مادی نیست زیرا از خواص ماده تغیّر و تبدیل است.)
