موضوع: مجرد بودن صورت علمی
بعد از آنکه مشخصاتی از علم بیان شد می گوییم: علم چه کلی باشد و چه جزئی (البته با توجه به اینکه جزئیت در علم جزئی فی ذاته نیست بلکه به سبب این است که ارتباطش با خارج لحاظ می شود و الا علم جزئی فی حد نفسه کلی و قابل صدق بر کثیرین است.) و علم چه احساسی باشد و چه خیالی و عقلی همه مجرد اند و توان و قوه در آنها نیست. یک دلیل آن را در بحث قبل بیان کردیم و گفتیم برای اینکه صورت علمیه را نمی توان تغییر دارد و خودش هم تغییر نمی کند هر چند صورت های جدیدی برای انسان حاصل می شود و انسان می تواند آنها را با آن صورت قبلی مقایسه کند که این علامت آن است که صورت قبلی باقی است و الا نمی شد صورتی را با صورت قبلی مقایسه کرد.
دلیل دوم بر مجرد بودن صورت علمی و علم این است که این صور علمیه کلی است یعنی فی ذاته قابل انطباق بر کثیرین هستند. یعنی اگر خود صورت ذهنیه تصور شود و ارتباطش با خارج را در نظر نگیریم آن صورت می تواند مصادیق متعددی داشته باشد. یعنی اگر از یک صندلی خارجی یک صورتی را در نظر بگیریم می تواند مصادیق بسیاری داشته باشد که همه مانند همان صندلی خارجی اند. اگر هم صورت ذهنی ما مفهوم باشد تطبیق آن بر کثیرین واضح تر است. اینکه این صورت ذهنیه کلی است علامت آن است که مادی نیست زیرا هر چیزی که مادی است شخص خاص است و فقط قابل انطباق بر یک فرد است و بس. بنا بر این کلیّت صورت ذهنی علامت تجرد آن است.
دلیل سوم این است که آثار مادی بر صور ذهنی بار نمی شود مثلا هر مادی قابل قسمت است ولی صورت ذهنیه قابل قسمت نیست. اگر این صورت ذهنی مفهوم باشد واضح است که قابل تقسیم نیست مانند مفهوم انسان که طول و عرض و عمق و حجم ندارد تا بتواند تقسیم شود. تقسیم از خواص اولیه ی کم است و حال آنکه صورت ذهنیه کم ندارد تا بتواند تقسیم شود. اما اگر صورت ذهنیه محسوسه و یا متخیله باشد هرچند این صورت طول و عرض و عمق دارد زیرا مثلا شکل کتاب خارجی نزد من حاضر است ولی در عین حال در ذهن قابل انقسام نیست. بله می توان دو نیمه کتاب هم در ذهن تصور کرد ولی این تصور جدیدی است نه اینکه تصور قبلی نابود شده باشد و فقط دو بخش از آن باقی مانده باشد. همچنین وقتی دو نیمه کتاب را با آن کتاب مقایسه می کنیم این علامت آن است که صورت یک کتاب کامل همچنان باقی است و الا چیزی به نام کتاب کامل در ذهن نبود که دو نیمه با آن مقایسه شود.
همچنین هر مادی مکانی را اشغال می کند ولی صورت ذهنی جایی ندارد. این مسأله موقعی روشن می شود که مبحث وجود ذهنی را به یاد آوریم و آن اینکه گفتیم گاه در کنار منظره ای بسیار وسیع می ایستیم و دشت وسیعی را با هر آنچه در آن است تصور می کنیم. در این حال همان چیزی که در خارج است را درک می کنیم و وسعت دشت را همان گونه که هست درک می کنیم. حتی وقتی عکسی را می بینیم صورت بزرگی از آن که در واقع و در خارج است را از آن نزد خود می سازیم. اگر قرار باشد که این تصویر در ذهن جای گیرد لازمه ی آن انطباق کثیر در قلیل است. بنا بر این مفهوم در ذهن امری نیست که مکانی را اشغال کند. چون این تصویر ذهنی جا ندارد پس مادی نیست.
علامت دیگر صورت ذهنی این است که زمان ندارد حتی اگر فرد تصور کننده پیر شود و سلول های مغزش بارها عوض شود آن صورت ذهنیه همان گونه که بوده است به یاد انسان می آید. اگر قرار بود آن صورت ذهنی زمانی باشد می بایست در طول زمان تغییر می کرد. بنا بر این وقتی صورت ذهنی این خواص و آثار ماده که عبارت است از قسمت، مکان و زمان را ندارد پس مادی نیست.
ممکن است کسی اشکال کند که اگر علم، زمانی نیست پس چرا من در زمان خاصی عالم می شود مثلا در علم احساسی هنگامی علم به ساختمان پیدا می کنم که آن را ببینم و قبل از آن علم به آن ندارم. یا اینکه در زمانی خاصی فهمیدم که اجتماع نقیضین محال است و هکذا مسائل نظری مانند اینکه فلزات بر اثر حرارت ذوب می شوند و مانند آن.
جواب این است که علم، زمانی نیست ولی آماده شدن یک وجود مادی برای اینکه با علم رابطه پیدا کند امری زمانی است. بنا بر این اینکه اجتماع نقیضین محال است از ابتدا هم بود ولی من با آن امر مجرد رابطه نداشتم.
اما اگر کسی بگوید که اگر علم، مجرد است پس چرا به ابزار مادی برای حصول آن احتیاج داریم مثلا اگر آنچه با چشم می بینم امری است مجرد پس چشم چه کاره است؟
جواب این است که اینها همه برای استعداد نفس است یعنی موجب می شود که با آن امر مجرد که علم است ارتباط برقرار کنم. مثلا وقتی چشم من صندلی را می بیند صورتی از آن در چشم منعکس می شود که تا شبکیه به شکل صورت باقی است و بعد به شکل ارتعاشات و امواجی است که به مغز منتقل می شود که بعد تحلیل می شود بنا بر این صورت خارجی که با چشم دیده می شود موجب می شود که ادراک در نفس محقق شود که هیچ ارتباطی به چشم و اعصاب و سلول های مغزی ندارد و اینها همه برای استعداد است.
بنا بر این معنای جمله ی مشهوری که می گویند ذهن آنچه را در مرحله ی احساس و تخیل فهمیده است تجرید می کند این نیست که یعنی مانند باغبانی نیست که شاخه را از تیغ ها و برگ ها تجرید می کند و یک چوب صاف و تمییز در می آورد بنا بر این صورت ذهنی که از زید داریم این گونه نیست که خصوصیات زید مانند شکل و رنگ و قد و سایر خصوصیات خاص آن را بزنیم تا تبدیل به مفهوم انسان شود. زیرا اولا چون این تصور از زید خارجی امری است مجرد نمی توان در آن تغییر ایجاد کرد و اگر در آن تغییر ایجاد کنیم در واقع صورت ذهنی دیگری را ایجاد کرده ایم و اولی همچنان به قوت خود باقی است. بلکه مقصود از جمله ی فوق این است که اگر کسی بخواهد تعقل داشته باشد و مفهومی کلی را تصور کند این مبنی بر این است که افرادی مادی را تصور کرده باشد تا بتواند وجه اشتراک بین آنها را بفهمد که اگر آن امر مشترک امری ذاتی بود به آن نوع می گویند و اگر از ذاتیات نبود عرض خاص یا عام می شود و در هر حال امری است کلی. در این حال با دیدن افراد خارجی صورت ذهنیه ی جدیدی در ذهن که کلی است محقق می شود.

والقسمان جميعا مجردان عن المادة، (یعنی علم جزئی و کلی هر دو از ماده مجرد است.) لما تقدم من فعلية الصورة العلمية في ذاتها وعدم قبولها للتغير. (یکی را قبلا خواندیم و آن اینکه صورت فعلی ذاتا امری است بالفعل و هرگز قوه ندارد تا بتواند به صورت دیگری تبدیل شود.)
وأيضا الصورة العلمية - كيفما فرضت - لا تمتنع عن الصدق على كثيرين، (دلیل دوم این است که صورت علمیه هر گونه که فرض شود یعنی چه احساسی باشد و چه خیالی و عقلی فرض صدقش بر کثیرین ممتنع نیست.) وكل أمر مادي متشخص ممتنع الصدق على أزيد من شخص واحد. (و هر امری که مادی است متشخص است و ممتع است که بر بیشتر از یک شخص صدق کند. بنا بر این زید به وجود مادی اش فقط زید است و نه هیچ کس دیگر.)
(و دلیل سوم که فقط در حسی و خیالی جاری است این است که) وأيضا لو كانت الصورة الحسية أو الخيالية مادية منطبعة بنوع من الانطباع في جزء بدني، (اگر صورت حسی و خیالی مادی باشد (البته در صورت عقلی اتفاق است که مجرد می باشد.) یعنی منطبع در یک جزء بدنی باشد و در جایی از بدن شکل گرفته باشد مانند اینکه در سلولی از مغز جای گرفته باشد.) لكانت منقسمة بانقسام محلها، (بنا بر این چون بدن که جسم است و قابل انقسام است آن تصویر هم باید قابل تقسیم باشد و حال آنکه قابل تقسیم نیست. اگر هم کسی یک تخته سیاه را دید و بعد آن را تقسیم کرد، آن تصویر تقسیم نشده است بلکه دو صورت که هر کدام نصف تخت سیاه است در کنار صورت اول خلق شده است و به همین دلیل می توانیم این دو نیمه را با آن صورت کامل مقایسه کنیم.) ولكان في مكان وزمان، (و باید آن صورت مانند ماده ی خارجی در مکان و زمان باشد) وليس كذلك، (و حال آنکه نه منقسم است و نه در مکان است و نه در زمان.) فالعلم لا يقبل القسمة (بنا بر این علم قابل قسمت شدن نیست.) ولا يشار إليه إشارة وضعية مكانية، (همچنین مکانی نیست زیرا نمی توان به علم اشاره ی وضعیه ی مکانیه است یعنی در وضع خاص و در مکان خاصی نیست تا بتوان به آن اشاره کرد. بله می توان به آن، اشاره ی عقلی کرد زیرا مورد توجه عقل است ولی در اشاره ی عقلیه هم مشیر و هم مشار الیه مجرد می باشد.) ولا أنه مقيد بزمان (و علم مقید به زمان هم نیست هر چند من در زمان خاصی با آن ارتباط برقرار می کنم.) لصحة تصورنا الصورة المحسوسة في وقت بعد أمد بعيد على ما كانت عليه من غير تغير فيها، (از این رو صحیح است که ما صورتی را که در وقتی تصور شده است را بتوانیم بعد از مدتی طولانی تصور کنیم در حالی که به همان صورت است و هرگز تغییر نکرده است.) ولو كانت مقيدة بالزمان لتغيرت بتقضيه. (و حال اینکه اگر مقید به زمان بود، با گذر زمان تغییر می کرد. زیرا اگر امری مادی بود، ماده مساوی به حرکت بود از این هر آنش با آن قبل متفاوت بود و حال آنکه صورت ذهنی تغییر نمی کند.)
وما يتوهم: من مقارنة حصول العلم للزمان (و آنچه توهم می شود از اینکه حصول علم با زمان مقارن است زیرا علم در زمانی خاص ایجاد می شود.) إنما هو مقارنة شرائط حصول الاستعداد له، (مقارنت با زمان به معنای مقارنت شرایط حصول استعداد حصول علم است با زمان یعنی اگر در من استعداد حصول علم بخواهد شکل گیرد این در زمانی خاص اتفاق می افتد یعنی نفس در زمانی استعداد برای فهمیدن ندارد و در زمانی دارد.) لا نفس العلم، (و الا خود علم در زمان حاصل نمی شود از این رو حتی اگر من به چیزی علم نداشته باشم، علم وجود دارد ولی من با آن ارتباط ندارم.) (بعد علامه می فرماید: اگر صورت علمی مجرد است پس چشم و گوش در این وسط چه کاره اند؟) وأما توسط أدوات الحس في حصول الصورة المحسوسة، وتوقف الصورة الخيالية على ذلك، (و اما اینکه می گوییم در صور محسوسه، ابزارهای حسی مانند گوش و چشم در پیدایش آنها دخالت دارند و هکذا در علوم خیالیه اول باید احساس شوند و بعد خیال محقق شود و صورت احساسی به همان ابزار حسی محتاج است. بنا بر این چرا صورت حاصله مادی نباشد؟) فإنما هو لحصول الاستعداد الخاص للنفس لتقوى به على تمثيل الصورة العلمية، (جوب این است که اینها همه برای این است که برای نفس استعداد خاصی حاصل شود تا به وسیله ی آن استعداد توان پیدا کند تا آن صورت علمیه ی مجرد را بتواند تمثیل کند و نزد خود حاضر سازد. بنا بر این چشم و گوش من را عالم نمی کنند بلکه من را آماده می کنند تا علم پیدا کنم.) وتفصيل القول في علم النفس. (و تفصیل این مطلب در علم نفس بیان می شود.)
ومما تقدم يظهر (و از مطالب قبلی واضح می شود که) أن قولهم: (إن التعقل إنما هو بتقشير المعلوم عن المادة والأعراض المشخصة له (فلاسفه که می گویند تعقل که همان مرتبه ی سوم ادراک است به معنای پوست کردن و عاری کردن معلوم است از ماده و اعراض مشخصه ی آن مانند رنگ زید، صورت زید و طول و عرض و عمق آن و سایر خصوصیات آن) حتى لا يبقى إلا الماهية المعراة عن القشور، (تا جایی که هیچ چیز جز ماهیّت انسان که جسم حساس متحرک بالاراده ی ناطق است باقی نماند یعنی همان ماهیّتی که هیچ چیزی به جز ماهیّت ندارد.) كالإنسان المجرد عن المادة الجسمية والمشخصات الزمانية والمكانية والوضعية وغيرها، (مانند انسانی که مجرد از ماده ی جسمیه است و از مشخصات زمانی و مکانی و وضع خاصی که دارد مانند نشسته بودن و مانند آن که در این صورت آن را تعقل می نامند.) بخلاف الإحساس المشروط بحضور المادة واكتناف الأعراض والهيئات الشخصية، (بر خلاف احساس که مشروط به این است که ماده حاضر باشد و اینکه اعراض و هیئات مشخصه ی آن، آن را فرا گرفته باشد.) والخيال المشروط ببقاء الأعراض والهيئات المشخصة، من دون حضور المادة)، (و بر خلاف صور خیالیه که مشروط است به بقاء اعراض و هیئات مشخصه با این تفاوت که بر خلاف صور احساسیه، ماده در خارج حاضر نیست.) قول على سبيل التمثيل للتقريب، (این تعریف از صورت عقلیه بر اساس روش تمثیلی است برای اینکه معانی معقوله را به معانی محسوسه تمثیل کند تا تقریب به ذهن پیدا کند و قابل تصور شود. و الا ما در تعقل، ما حقیقت شیء را متوجه می شویم نه اینکه اگر محسوس را عاری از هر چیز کنیم تبدیل به معقول شود) وإلا فالمحسوس صورة مجردة علمية، (محسوس مانند زیدی که احساس کرده ایم صورت مجرد علمی است تو قابل تقشیر نیست.) واشتراط حضور المادة والاكتناف بالأعراض المشخصة لحصول الاستعداد في النفس للاحساس، (گفته نشود که اگر مجرد است پس چرا احتیاج به ماده دارد زیرا اشتراط حضور ماده و محفوف بودن به اعراض مشخصه برای این است که نفس استعداد حس کردن که نوعی ادراک است را پیدا کند) وكذا اشتراط الاكتناف بالمشخصات للتخيل، (و همچنین است اشتراط اکتناف به مشخصات برای تخیل یعنی اگر می گوییم که باید مشخصاتی باشد تا بتوانیم تخیل کنیم برای این است که نفس آماده ی تخیل شود.) وكذا اشتراط التقشير في التعقل (و همچنین اشتراط تقشیر در تعقل به معنای حقیقی اش نیست بلکه) للدلالة على اشتراط تخيل أزيد من فرد واحد (برای دلالت بر این است که باید بیش از یک فرد را تخیل کرد) في حصول استعداد النفس لتعقل الماهية الكلية (تا نفس بتواند استعداد پیدا کند تا ماهیّت کلیه را تعقل کند. بنا بر این برای تعقل ماهیّت انسان باید زید، عمرو، بکر و مانند آن تخیل شود تا بعد از میان آنها جامعی که همان ماهیّت است تعقل شود که این ماهیّت یک علم جدید است نه اینکه اول زید و عمرو و مانند آنها تصور شود و بعد ذهن آنها را از عوارض و حواشی جدا کند تا تعقل شکل گیرد.) المعبر عنه بانتزاع الكلي من الأفراد. (که از آن به انتزاع کلی از افراد تعبیر می کنند. بنا بر این انتزاع به این معنا نیست که آن کلی را از داخل افراد انتزاع کنند به این معنا که آن افراد را از حواشی عاری کنند بلکه نفس با دیدن افراد، یک ماهیّت کلی که علم دیگری است را تعقل می کند.)