موضوع: سوفسطایی ها و انکار علم
علامه به مناسبت اینکه در فصل گذشته فرمودند که در میان اولیات، محال بودن اجتماع و امتناع نقیضین از اولی ترین آنها است اکنون می گوید که سوفسطایی که منکر وجود علم است و قائل است که برای انسان علم به چیزی حاصل نمی شود او یقینا محال بودن اجتماع نقیضین را قبول ندارد زیرا این قضیه فی نفسه یک علم است و او منکر علم می باشد. مضافا بر اینکه در میان دو قضیه ی متناقض، یکی از آن دو علم می باشد زیرا یکی از آنها مطابق با واقع می باشد. بنا بر این میان الآن روز است و الآن روز نیست یکی علم است زیرا نمی شود هر دو خلاف واقع باشد. نتیجه اینکه سوفسطائی نه اجتماع نقیضین را قبول دارد و نه اینکه میان دو قضیه ی متناقض یکی علم است.
حال ما در مقام سؤال از سوفسطایی برآمده می گوییم: اگر هر چه هست شک است آیا شما به شک خودتان باور دارید یا آن را هم قبول ندارید.
قسم اول سوفسطای کسی است که اعتراف می کند که خودش شاک است و عالم نیست این خود اعتراف به علم است زیرا اعتراف می کند که علم دارد که شاک است. (یعنی به شک خود دیگر شک ندارد.) بنا بر این باید درست از مدعی بردارد. بنا بر این شک چون یکی از وجدانیات اوست، او به آن علم دارد از این رو بین شک و سایر وجدانیات مانند گرسنگی، خوشحالی و مانند آن فرقی نیست از این رو او باید علم به همه ی آنها داشته باشد و هکذا علم به اینکه صورتی ذهنی در درونش حاصل است. وقتی این را هم پذیرف می گوییم: این صورت اگر تخیل است مبتنی بر احساس می باشد و اگر احساس است مشروط به حضور ماده می باشد پس باید خارجی باشد تا آن صورت برای فرد حاصل شده باشد و از اینکه راه برای اثبات بسیار چیزها برای فرد ایجاد می شود. البته این در صورتی است که فرد این را بپذیرد که شک دارد و به شک خود اعتراف کند.
قسم دوم سوفسطایی کسی است که می گوید که در شک خودش هم شک دارد. یعنی به شک خود هم اعتراف نکند چنین کسی از دو حال خارج نیست یا دچار اختلالی در مغز است که باید به طبیب مراجعه کند و یا خودش می داند که دارد دروغ می گوید و فقط به زبان، چیزی خلاف واقع را اظهار می کند. او در واقع می خواهد واقعیات عالم را نپذیرد بنا بر این باید او را شکنجه داد و جلوی خوردن آب و غذای او را گرفت و چیزهایی که ناخوش دارد را بر او وارد کرد تا روشن شود که اینها واقعیت است. او وقتی شکنجه می شود نمی تواند درد را انکار کند و بگوید که در احساس درد هم شک دارد.
بله افرادی هستند که قسم سوم سوفسطایی هستند که بر اثر اینکه در برهان ورزیده نیستند و کارهای علمی را زیاد انجام نداده اند آنها وقتی می بینند که چند نفر نابغه با هم بحث می کنند و نظرهای یکدیگر را رد می کنند می گویند: اگر آن مسأله یک واقعیت بود دیگر کسی در آن مخالفت نمی کرد و حال که آن مسأله ی فلسفی مورد اختلاف است این علامت آن است که واقعیتی در مورد آن وجود ندارد و هر کس هرچه بگوید صحیح است. بنا بر این علوم، نسبی است یعنی حقیقت برای هر کسی همان چیزی است که درک می کند نه اینکه حقیقت، عبارت است از ادراکی که مطابق با خارج است زیرا خارج نمی تواند مختلف باشد بنا بر این حقیقت برای هر کس همان چیزی است که در ذهنش است. این قول مخصوص کسانی است که نمی توانند در برهان، واقعیت را از مغالطه تشخیص دهند و برهان صحیح را از غلط تمییز دهند. اینها قهرا سوفسطایی می شوند ولی باید به آنها گفت که ابتدا ذهن خود را تمرین دهند. اینها ابتدا باید ریاضیات و حساب و هندسه بخوانند تا ذهنشان باز شود و بعد موضوعات و محمولات را کاملا درک کنند و شرایط استدلال را دقیقا بیان کنند تا دچار شبهه نشوند.
یک طائفه ی دیگر از سوفسطایی ها هستند که یک قدم به حقیقت نزدیک ترند و آنها کسانی هستند که می گویند: ما خودمان و ادراکات خودمان را قبول داریم و می دانیم اینها واقعیت دارند ولی به هیچ چیز دیگر، اعتقاد نداریم. اینها در واقع دارند به حقائق بسیاری اعتراف می کنند یعنی وجود خودشان و هر کسی که انسان است را قبول دارند و اعتراف می کنند که صورت های ذهنی آنها نیز موجود است. به آنها می گوییم که یا باید اعتقاد به وجود زید نداشته باشند یا اگر آن را اعتقاد دارند باید وجودهای دیگری مانند صندلی را هم قبول کنند. بنا بر این گفته شده است که این ایده ی نمی تواند جزء ایده ی سوفسطایی ها باشد از این رو باید گفت من و ادراکاتم نه ما و ادراکاتمان.
قسم پنجم سوفسطایی کسانی هستند که قائل من و اداراکاتم هستند یعنی فقط خود و ادراکات خودش را قبول دارد و بس. جواب آنها این است که این شبهه به سبب این است که دیده اند که بعضی از ادراکاتشان خطاء است زیرا اگر ادراکات، چیزی است که انسان را به خارج رهنمون می شود و خاصیت ذاتی علم، کشف از واقع باشد باید هیچ خطایی وجود نداشته باشد و حال آنکه چنین نیست به همین دلیل اگر دست راست انسان در آب داغی باشد و دست چپ انسان در آب سردی و بعد هر دو دست را در آب ولرمی بگذاریم دستی که در آب داغ بوده است احساس سردی می کند و دستی که در آب سرد بوده است احساس گرمی می کند. یک آب چون نمی تواند هم گرم باشد و هم سرد پس هیچ آبی وجود ندارد. و به عبارت دیگر هیچ راهی به خارج نداریم.
جواب این است که خود خطاء دلیل بر این است که در خارج چیزی وجود دارد زیرا خطا یعنی چیزی در خارج است که من به آن نمی رسم و الا اگر چیزی در خارج نبود خطا و صواب معنا نداشت.
گفته شده است که این دسته سوفسطائی نیستند بلکه می گویند صورت هایی که برایشان ایجاد می شود ممکن است با خارج منطبق نباشد مانند همانی که در بحث کیف گفتیم که دانشمندان فیزیک قائلند که نور و رنگ و صدا آن گونه که احساس می کنیم در خارج وجود ندارد بلکه تموجاتی است که اگر ارتعاشاتش در هر ثانیه به مقداری باشد در گوش انسان تأثیر می گذارد و صدا شنیده می شود. پس آنچه در خارج است امواج هوا است نه اینکه صدایی وجود داشته باشد. همچنین است در مورد نور و رنگ که اگر نور با طول موج خاصی بود دیده می شود و الا دیده نمی شود. بنا بر این آنچه که ما به عنوان رنگ احساس می کنیم رنگ نیست بلکه تموجاتی با فرنکانس خاص است. به همین منوال آنچه ما احساس می کنیم این احتمال در آن هست که با آنچه در خارج است فرق داشته باشد. علم هم قول آنها را تأیید می کند. بنا بر این اینها سوفسطایی نیستند بلکه دانشمندند و بر اساس دانششان این قول را اتخاذ کرده اند.
جواب این است که اگر هیچ چیز در خارج نباشد از کجا متوجه می شویم که در خارج ارتعاشی وجود دارد که چشم از آن متأثر می شود و گوش آن را درک می کند. بله ممکن است صدا یا رنگ در خارج نباشد ولی این دلیل نمی شود که هیچ چیز در خارج نباشد.
اگر قرار باشد که ادراکات هیچ ارتباطی با خارج نداشته باشد از کجا می توان گفت که آنی که در خارج است ارتعاش است و صدا نیست. این نشان می دهد که در خارج چیزی وجود دارد. بنا بر این اگر ادرکات انسان حاکی از خارج نباشد انسان حتی به خطایش هم پی نمی برد زیرا معنای خطا عدم تطابق درک انسان با خارج است. بنا بر این این دسته نیز جزء سوفسطایی هستند.
مضافا بر اینکه علم بر اینکه ادراکات من ممکن است مطابق با خارج نباشد خود یک علم است.

تتمة: (خاتمه) السوفسطي المنكر لوجود العلم (سوفسطایی که منکر وجود علم است) غير مسلم لقضية (أولى الأوائل)، (قضیه ی اول الاوائل که محال بودن اجتماع نقیضین است را نمی پذیرد) إذ في تسليمها اعتراف بأن كل قضيتين متناقضتين فإن إحداهما حقة صادقة. (زیرا در غیر این صورت باید اعتراف کند که بین دو قضیه ی متناقض یکی از آنها حق و صادق است. مضافا بر اینکه اعتراف به این قضیه اعتراف به علم است.) ثم السوفسطي المدعي لانتفاء العلم والشاك في كل شئ إن اعترف بأنه يعلم أنه شاك، (سپس سوفسطایی که ادعا می کند که علمی وجود ندارد و در همه چیز شک داشت اگر اعتراف کند که می داند که شاک است یعنی در شک داشتن خودش عالم است.) فقد اعترف بعلم ما، (او در حقیقت به یک علم اعتراف کرده است.) وسلم قضية (أولى الأوائل)، (و همچنین اعتراف کرده است که اجتماع نقیضین محال است زیرا اگر در کنار علم به شک داشتن خودش، احتمال دهد که شک ندارد پس علم نداشته است.) فأمكن أن يلزم بعلوم كثيرة تماثل علمه بأنه شاك، (بنا بر این راه باز می شود و این امکان وجود دارد که او را به علم های زیادی که مماثل است با علم او به اینکه شک دارد مانند سایر وجدانیات او) كعلمه بأنه يرى ويسمع ويلمس ويذوق ويشم، (مانند علم او به اینکه می بیند، می شنود، لمس می کند، می چشد و می بوید.) وأنه ربما جاع فقصد ما يشبعه، (و علم به اینکه گاه گرسنه می شود و قصد می کند چیزی را که سیرش کند) أو ظمأ فقصد ما يرويه، (یا اینکه تشنه می شود و به دنبال چیزی می رود که سیرابش کند) وإذا الزم بها الزم بما دونها من العلوم، (و وقتی التزام به این علوم را قبول کرد باید متلزم به علوم ما دون آن شود مثلا وقتی چیزی را می بیند باید متلزم شود که در خارج چیزی هست که آن را می بیند.) لأن العلم ينتهي إلى الحس كما تقدم. (زیرا علم، منتهی به حس می شود زیرا حس بدون حضور ماده ممکن نیست. از این رو اگر این علوم که صورت هایی خیالی در ذهنش است را قبول کرد باید صورت های حسی را هم قبول کند. حتی اگر صورت هایی که دارد عقلی است این بعد از آن است که صورت هایی خیالی باشد و صورت های خیالی هم به حسی بر می گردد.)
وإن لم يعترف بأنه يعلم أنه شاك، (و اگر سوفسطایی اعتراف نکند که می داند که شک دارد. یعنی اگر بگوید در اینکه شک دارد شاک است.) بل أظهر أنه شاك في كل شئ وشاك في شكه لا يدري شيئا، (بلکه اگر اظهار کند که او در هر چیز شک دارد و در شک خودش هم شک دارد و هیچ چیزی را نمی داند.) سقطت معه المحاجة، (دیگر نمی توان با او استدال کرد) ولم ينجع فيه برهان، (و برهان در مورد او سودمند نخواهد بود.) وهذا الانسان إما مبتلى بمرض أورثه اختلالا في الإدراك، (این انسان یا مبتلا به مرضی است که موجب شده است در ادراک او اختلالی به وجود آمده است.) فليراجع الطبيب، (او باید به سراغ طبیب رود تا درمان شود.) وإما معاند للحق يظهر ما يظهر لدحضه، (و یا اینکه با حق معاند است و آنچه اظهار کرده است برای کوبیدن حق است.) فليضرب وليؤلم، (او را باید کتک زد و کاری کرد که دردش بیاید.) وليمنع مما يقصده ويريده، (و جلوی او را از رسیدن به چیزهایی که به دنبال آنها است گرفت.) وليؤمر بما يبغضه ويكرهه، (و او را وادار کرد که چیزهایی که دوست ندارد را انجام دهد.) إذ لا يرى حقيقة لشئ من ذلك. (زیرا او برای هیچ یک از اینها واقعیتی قائل نیست و در همه شک دارد.)
نعم، ربما راجع بعضهم هذه العلوم العقلية، (قسم سوم سوفسطایی کسانی هستند که به این علوم عقلیه مانند فلسفه مراجعه کرده اند) وهو غير مسلح بالأصول المنطقية (ولی مسلح با اصول منطقی نبوده اند یعنی با اصول منطق آشنا نبودند) ولا متدرب في صناعة البرهان، (و در فن برهان هم ورزیده نبوده است) فشاهد اختلاف الباحثين في المسائل بين الاثبات والنفي (بعد دیده است که اهل بحث یعنی حکماء و فلاسفه بین اثبات و نفی اختلاف دارند مثلا یکی وجود را اصیل می داند و دیگر آن را اصیل نمی داند.) والحجج التي أقاموها على كل من طرفي النقيض، (و هر یک برای اثبات و نفی یک شیء دلیل هایی را اقامه کرده اند.) ولم يقدر لقلة بضاعته على تمييز الحق من الباطل، (و به سبب کمی سرمایه ی علمی اش قدرت نداشته است که بین حق و باطل را تمییز دهد.) فتسلم طرفي النقيض في مسألة بعد مسألة، (بنا بر این دلیل هر دو طرف نفی و اثبات را در یک مسأله بعد از مسأله ی دیگر قبول کرده است بنا بر این مثلا قائل شده است که هم وجود اصیل است و هم ماهیت یعنی وجود اصیل نیست.) فأساء الظن بالمنطق، (بنا بر این به منطق سوء ظن پیدا می کند که چگونه همه به منطق استدلال کرده اند ولی دو طرف نقیض هر دو صحیح در آمده است.) وزعم أن العلوم نسبية غير ثابتة، (و تصور می کند که علوم امر ثابتی نیستند و ادراک امری نیست که مطابق با واقع باشد یعنی واقع امری ثابت باشد و ادراک هم ثابت باشد.) والحقيقة بالنسبة إلى كل باحث ما دلت عليه حجته. (و حقیقت نسبت به هر باحثی همان است که دلیلش بر آن دلالت کرده است. بنا بر این حقیقت برای مشاء اصالة الوجود است و برای اشراق اصالة الماهیة است.) وليعالج أمثال هؤلاء بايضاح القوانين المنطقية (درمان امثال این افراد به این است که باید قوانین منطقی را برای آنها واضح کرد.) وإراءة قضايا بديهية لا تقبل الترديد في حال من الأحوال، (و باید قضایای بدیهیه ای که هیچ تردیدی در آن راه ندارد را برای ایشان واضح کرد) كضرورة ثبوت الشئ لنفسه، (مانند اینکه هر چیزی، خودش خودش است.) واستحالة سلبه عن نفسه، (و اینکه محال است چیزی خودش، خودش نباشد.) وغير ذلك، (مانند محال بودن اجتماع نقیضین) وليبالغ في تفهيم معاني أجزاء القضايا، (و باید در تفهیم معانی اجزاء قضایا مبالغه شود بنا بر این موضوع، مفهوم و متعلقات آن باید کاملا توضیح داده شود.) وليؤمروا أن يتعلموا العلوم الرياضية. (و باید به آنها امر کرد که ریاضیات را بخوانند تا ذهنشان ورزیده شود.)
وهاهنا طائفتان أخريان من الشكاكين، (دو طائفه ی دیگر از شکاکین هم وجود دارند) فطائفة يتسلمون الانسان وإدراكاته، (طائفه ی چهارم کسانی هستند که قبول دارند که انسان و ادراکاتش وجود و واقعیت دارند.) ويظهرون الشك في ما وراء ذلك، (ولی در غیر این دو اظهار شک می کنند.) فيقولون: (نحن وإدراكاتنا، ونشك فيما وراء ذلك)، (و می گویند: فقط ما هستیم و ادراکات و ما و در غیر این دو شک داریم.)
وطائفة أخرى (و طائفه ی پنجمی هم هستند) تفطنوا بما في قولهم: (نحن وإدراكاتنا) (ملتفت شدند که اعتراف به ما و ادراکات ما) من الاعتراف بحقائق كثيرة، من أناسي وإدراكات لهم، (در واقع اعتراف به حقائق بسیاری است از قبیل انسان ها و ادراکات آنها) وتلك حقائق خارجية، (و اینها همه حقائقی خارجیه اند) فبدلوا الكلام بقولهم: (أنا وإدراكاتي، وما وراء ذلك مشكوك). (از این آن سخن را به من و ادراکاتم تغییر دادند و اینکه هر چه غیر از آن باشد مشکوک است.) ويدفعه: أن الانسان ربما يخطئ في إدراكاته، (و رد این قول بر این است که انسان گاه در ادراکاتش خطا می کنمد) كما في موارد أخطاء الباصرة واللامسة وغيرها من أغلاط الفكر، (مانند مواردی که چشم و لامسه و غیر این دو اشتباه می کنند از غلط های فکر. مثلا وقتی آتش دان را می چرخانند، چشم در خارج یک دایره ی گرد می بیند) (و همین خطا دلیل بر این است که واقعیتی وجود دارد.) ولولا أن هناك حقائق خارجة من الانسان وإدراكاته تنطبق عليها إدراكاته أو لا تنطبق، لم يستقم ذلك بالضرورة. (و اگر در خارج حقائقی مانند انسان و ادراکات او نبود که گاه ادراکات من با آن منطبق است و گاه نیست، دیگر خطا معنا نداشت.)
وربما قيل: (و گاه گفته می شود) إن قول هؤلاء ليس من السفسطة في شئ، (قول این دسته هیچ ارتباطی به سوفسطایی بودن ندارد بلکه اینها دانشمند هسند) بل المراد أن من المحتمل أن لا تنطبق الصور الظاهرة للحواس وبعينها على الأمور الخارجية، بما لها من الحقيقة، (حتی احتمال دارد که آن صورت هایی که برای حواس ما ظاهر می شود همان گونه که هست و بعینها منطبق نشود بر امور خارجیه همان گونه که هست.) كما قيل: (همان گونه که گفته شده است.) (إن الصوت بما له من الهوية الظاهرة على السمع ليس له وجود في خارجه، (صدای با آنچه که برای آن از وجود است که ظاهر می شود بر قوه ی سامعه ی ما که در نتیجه ما آن را می شنویم به همین گونه در خارج نیست) بل السمع إذا اتصل بالارتعاش بعدد كذا، ظهر في السمع في صورة الصوت، (بلکه گوش وقتی ارتباط پیدا کرد به ارتعاش به مقداری خاص که گفته شده است بین بیست و بیست هزار ارتعاش در ثانیه است در این حال، در گوش صدایی شنیده می شود. بنا بر این چیزی در خارج به نام صدا و صوت نیست بلکه یک سری ارتعاشات است که ما آن را در قابل صوت درک می کنیم.) وإذا بلغ عدد الارتعاش كذا ارتعاشا، ظهر في البصر في صورة الضوء واللون)، (و اگر این ارتعاشات به فلان مقدار ارتعاشات برسد سیصد و پنجاه ترلیون تا هفتصد ترلیون در ثانیه برسد این ارتعاشات در چشم به شکل رنگ و نور ظاهر می شود. بنا بر این همه ی ادراکات به حواس منتهی می شود و حس هم خطا می کند.) فالحواس، التي هي مبادئ الإدراك، لا تكشف عما وراءها من الحقائق، (بنا بر این حواس که مقدمات ادراک است زیرا همه ی ادراکات به حس منتهی می شود، کاشف نیستند از آنچه بیرون آنها از حقائق است. یعنی حس نمی تواند خارج را نشان دهد.) وسائر الإدراكات منتهية إلى الحواس. (و سایر ادراکات هم به حس بی می گردد. بنا بر این کل معارف ما هم بر باد است.) وفيه: أن الإدراكات إذا فرضت غير كاشفة عما وراءها، (اگر فرض شود که ادراکات خارج خود را کشف نمی کنند.) فمن أين علم أن هناك حقائق وراء الإدراك لا يكشف عنها الإدراك؟ (بنا بر این کجا کشف کرده اید که در خارج حقائقی هست که ادراکات ما آنها را کشف نمی کند.)! ثم من أدرك أن حقيقة الصوت في خارج السمع ارتعاش بعدد كذا؟! (همچنین چه کسی درک کرد که حقیقت صورت در خارج از گوش این است که فلان مقدار ارتعاش در ثانیه وجود داشته باشد؟) وحقيقة المبصر في خارج البصر ارتعاش بعدد كذا؟ ! (و اینکه حقیقت چیزی که دیده می شود در خارج به مقدار خاصی از ارتعاشات است.) وهل يصل الانسان إلى الصواب الذي يخطئ فيه الحواس، إلا من طريق الإدراك الإنساني؟ ! (آیا انسان به آن حقائق که می داند حواس در آن خطا می کنند بجز از طریق ادراک انسانی رسیده است؟ بنا بر این حواس فی الجمله به خارج رهنمون هست ولی در بعضی موارد خطا می کند.) وبعد ذلك كله، (اشکال سوم این است که ) تجويز أن لا ينطبق مطلق الإدراك على ما وراءه، لا يحتمل إلا السفسطة، (تجویز این قول که هیچ ادراکی بر خارج منطبق نباشد، چیزی جز سفسطه نیست.) حتى أن قولنا: (يجوز أن لا ينطبق شئ من إدراكاتنا على الخارج) (تا جایی که حتی قول آنها که می گویند: می توان گفت که هیچ یک از ادراکات ما بر خارج منطبق نباشد) لا يؤمن أن لا يكشف - بحسب مفاهيم مفرداته والتصديق الذي فيه - عن شئ. (ایمن نباشد از اینکه به بحسب مفاهیم مفردات و تصدیقی که در آن است از چیزی کشف نکند. خلاصه اینکه اگر قرار باشد هیچ ادراکی از خارج کاشف نباشد این مدعای شما هم یک ادراک است که می تواند مبتلا به عدم کاشفیت باشد و صحیح نباشد.)