موضوع: قدرت خداوند
سخن در اثبات صفات خداوند است و به قدرت رسیده ایم. معنای قدرت، کاری است که از روی علم و اراده انجام شود. به تعبیر دیگر قدرت، به این معنا است که فاعل که کار را انجام می دهد بداند که چه کاری می کند (در مقابل کاری که موجودات انجام می دهند در حالی که به آن علم ندارند مانند سنگی که از بالا به سمت پائین می آید که نمی گویند او قدرت بر این حرکت دارد.) بنا بر این قدرت دو رکن دارد: کار انجام دادن و آن را عالمانه انجام دادن.
در مباحث الهیات بالامعنی الاخص گفتیم که غیر واجب تعالی هر چه هست ممکن است و همه ی ممکنات از او صادر می شوند و بلا واسطه یا با واسطه معلول او هستند. همچنین گفتیم که خداوند قبل از خلق به همه ی اشیاء که خلق می کند علم دارد و این علم عین ذات است. بنا بر این اثبات قدرت دلیل به برهان دیگری ندارد زیرا هم خداوند کارها را انجام می دهد و هم علم به آن دارد. بنا بر این خداوند قادر به همه ی اشیاء است زیرا همه مخلوق او هستند و او نیز آنها را عالمانه خلق کرده است.
آنچه در بحث قدرت مطرح است جواب اشکالاتی است که مطرح شده است و الا اصل اثبات قدرت به راحتی اثبات می شود.
اشکال اول این است که در عالم چیزهایی وجود دارد که مقدور خداوند نیست که عبارت است از کارهای اختیاری انسان. این کارها مقدور انسان است مانند دروغ گفتن و یا نماز خواندن که کاری است که انسان با قدرت خود انجام می دهد. اگر این کارها بخواهد تحت قدرت خداوند قرار گیرد بنا بر این انسان باید هیچ کاره و مجبور به انجام این کارها باشد و حال آنکه بالوجدان درک می کنیم که انسان مجبور نیست لا جرم اعمال او نباید مقدور خداوند باشد.
جواب این است که معنای اختیاری بودن فعل انسان این نیست که در همه حال بتواند کاری را انجام دهد و یا ندهد. یعنی این گونه نیست که نسبت فعل به انسان همواره امکان باشد. همان فعلی که اختیاری است طبق قاعده ی الشیء ما لم یجب لم یوجد، اول باید واجب شود و به گونه ای شود که هیچ راه برای انجام نشدنش وجود نداشته باشد و به گونه ای شود که حتما موجود شود. علت تامه ی هر کار ابتدا باید موجود شود تا عمل از انسان سر بزند، علت تامه ی آن کار عبارت است از خود انسان، علم او، اراده ی او، شرایط زمانی و مکانی و سایر شرایط لازمه برای انجام آن کار. اگر همه ی اینها با هم جمع شود، فعل واجب می شود. حال این سخن این است که این فعل، واجب بالغیر است یا واجب بالذات. واضح است که واجب بالغیر است زیرا من واجب بالذات نیستم که فعلم واجب بالذات باشد. بنا بر این این واجب باید سرآخر مستند به واجب بالذات شود که همان خداوند است پس فعل سرآخر به او مستند است و معلول او می باشد. بنا بر این فعل انسان به وسیله ی واجب الوجود، واجب و بعد موجود می شود.
علاوه بر اینکه قبلا گفتیم که همه ی موجودات، موجودات ربطی هستند و برای ایجاد باید به یک مستقل بالذات متصل باشند. وجود انسان نیز ربطی است و اعمال او باید به یک مستقل بالذات مرتبط باشد.
مستشکل در اینجا می گوید: اگر طبق دو برهان فوق، فعل انسان مقدور و تحت قدرت خداوند است دیگر تحت قدرت خود انسان نیست بنا بر این انسان در اعمال خود مجبور است.
به بیان دیگر، وقتی می گویید که خداوند بر انجام کارهایی که در عالم وجود دارد قدرت دارد یعنی هم خداوند آن را انجام می دهد و هم خداوند به انجام آنها علم دارد.
حال مستشکل به هر دو رکن موجود در تعریف قدرت تمسک می کند و اشکال خود را مطرح می کند:
اگر خداوند فاعل این فعل است یعنی خداوند است که این فعل را خواسته است و اراده کرده است. اراده ی خداوند از مراد تخلف نمی کند بنا بر این حتی اگر من نخواهم آن کار باید انجام شود از این رو من مجبور می شوم و فعل مزبور اختیاری من نیست بلکه اختیاری خداوند است.
و اگر خداوند این کار را از روی علم انجام می دهد بنا بر این او می داند که این فعل انجام خواهد شد از این رو این فعل حتما انجام خواهد شد و الا لازمه اش این است که علم خداوند جهل باشد و علم او مطابق با واقع نباشد. به عبارت است از خداوند متعال چون قادر است عالم است زیرا یکی از ارکان قدرت، علم است از این رو اگر علم دارد که کاری انجام می شود آن کار حتما باید انجام شود. بنا بر این انسان نمی تواند که آن کار را انجام ندهد و معنای مجبور بودن هم همین است.
نتیجه اینکه اگر قدرت خداوند عام است و همه چیز را می گیرد، افعال اختیاری انسان را هم شامل می شود و نتیجه ی آن جبر است.

الفصل السادس في قدرته تعالى (فصل ششم در قدرت خداوند)
قد تقدم أن القدرة: (كون الشئ مصدرا للفعل عن علم)، (سابقا در تعریف قدرت گفتیم که قدرت به معنای این است که چیزی سرچشمه ی فعل باشد و فعل را از روی آگاهی انجام دهد.) ومن المعلوم أن الذي ينتهي إليه الموجودات الممكنة هو ذاته المتعالية، (و واضح است که فقط خداوند است که همه ی موجودات ممکن به او منتهی می شود و همه معلول او هستند و همه تجلی ذات او می باشند.) إذ لا يبقى وراء الوجود الممكن إلا الوجود الواجبي من غير قيد وشرط، (زیرا فرض این است که بعد از وجود ممکن هیچ چیزی باقی نمی ماند مگر وجود واجب؛ آن هم وجود واجبی که هیچ قید و شرطی ندارد زیرا هر چیزی که غیر واجب تعالی است هر چه که باشد معلول است و خودش نیازمند به خداوند است در نتیجه معنا ندارد که خداوند در علیتش به آن چیز نیاز داشته باشد.) فهو المصدر للجميع، (بنا بر این خداوند مصدر برای هر چیز دیگر است.) وعلمه عين ذاته التي هي المبدأ لصدور المعاليل الممكنة، (همچنین گفتیم که علم خداوند عین ذات خداوند است؛ همان ذاتیکه مبدأ صدور تمامی معلول های ممکنه است بنا بر این خداوند کاری را غیر عالمانه انجام نمی دهد.) فله القدرة، وهي عين ذاته. (بنا بر این خداوند قادر است و این قدرت نیز عین ذاتش است زیرا ذات او فاعل است و علم هم عین ذات است و قدرت هم چیزی جز فاعلیت با علم نیست و فاعل خود ذات است و علم هم عین ذات می باشد. همچنین لازمه ی این استدلال این است که او قادر بر همه ی اشیاء است زیرا او فاعل همه ی اشیاء است و به همه علم دارد بنا بر این قدرت او عام می باشد.)
فإن قلت: (اگر اشکال شود که) أفعال الانسان الاختيارية مخلوقة لنفس الانسان، (افعال اختیاری انسان مخلوق خود انسان است نه خداوند. البته سخن در افعال اختیاری است نه غیر اختیاری مانند رشد کردن) لأنها منوطة باختياره، (زیرا این افعال وابسته به او و تصمیم اوست که اگر بخواهد می تواند انجام ندهد.) إن شاء فعل وإن لم يشأ لم يفعل، (اگر تصمیم بگیرد آن را انجام می دهد و الا نه) و لو كانت مخلوقة لله ( سبحانه ) مقدورة له، (و اگر این افعال مخلوق خداوند متعال و مقدور او باشد) كان الانسان مجبرا على الفعل لا مختارا فيه، (لازمه اش این است که انسان بر انجام این کارها مجبور باشد نه مختار) فأفعال الانسان الاختيارية خارجة عن تعلق القدرة، (بنا بر این افعال اختیاری انسان خارج از تعلق قدرت الهی است.) فالقدرة لا تعم كل شئ. (بنا بر این قدرت الهی عمومیت ندارد تا همه ی افعال را شامل شود. مخفی نماند که مستشکل اصل تعلق قدرت خداوند به افعال را قبول دارد ولی به اینکه دامنه ی آن افعال اختیاری انسان را هم شامل شود اشکال می کند.)
قلت: (جواب این است که) ليس معنى كون الفعل اختياريا تساوي نسبته إلى الوجود والعدم حتى حين الصدور، (معنای اینکه فعل، اختیاری این نیست که نسبت فعل به وجود و عدم حتی در زمان صادر شدن فعل یکی باشد یعنی حتی وقتی که علت تامه اش محقق شده است در آن حال هم بشود محقق شود و بشود که نشود. زیرا قبلا گفتیم که وقتی علت تامه محقق شد، وجود معلول واجب است. همچنین گفتیم که الشیء ما لم یجب لم یوجد.) فمن المحال صدور الممكن من غير ترجح وتعين لأحد جانبي وجوده وعدمه، (و محال است که ممکن صادر شود بدون اینکه رجحان در حد وجود پیدا کند و یکی از دو طرف وجود و عدم برای او متعین و واجب شود. زیرا شیء تا وجود برای متعین و واجب نشود موجود نمی شود و تا عدم برای او متعین و واجب نشود معدوم نمی شود. البته واضح است که عدم از علت صادر نمی شود و ذکر وجود و عدم در عبارت فوق از باب مسامحه می باشد.) بل الفعل الاختياري لكونه ممكنا في ذاته يحتاج في وجوده إلى علة تامة (بنا بر این فعل اختیاری چون در ذات خودش ممکن است در وجودش به علت تامه احتیاج دارد) لا يتخلف عنها، (و وقتی علت تامه اش موجود شد دیگر از آن عقب نمی ماند و فورا محقق می شود و این تحقق هم واجب است نه ممکن) نسبته إليها نسبة الوجوب، (و نسبت این فعل اختیاری به آن علت تامه نسبت وجوب است نه امکان.)وأما نسبته إلى الانسان الذي هو جزء من أجزاء علته التامة فبالإمكان، (و اگر بالامکان است این نسبت به اجزاء علت تامه یعنی علت ناقصه است. بنا بر این نسبت آن به انسان که علت ناقصه است و جزئی از اجزاء علت تامه است به امکان می باشد.) كسائر الأجزاء التي لها، من المادة القابلة وسائر الشرائط الزمانية والمكانية وغيرها. (کما اینکه نسبت فعل به سایر اجزایی علت تامه یعنی به نسبت به سایر علل ناقصه مانند ماده ی قابل که آن فعل را می پذیرد (مانند کاغذ و مرکب برای فعل نوشتن) و سایر شرایط زمانی و مکانی و مانند آن. بنا بر این نسبت فعل نوشتن به کاغذ و مرکب و زمان نوشتن و مانند آن مانند نسبت آن به انسان همه به امکان می باشد.) فالفعل الاختياري لا يقع إلا واجبا بالغير، كسائر المعلولات، (بنا بر این فعل اختیاری، محقق نمی شود مگر زمانی که واجب شده است مانند ما بقی معلولات و این وجوب، بالغیر است.) ومن المعلوم أن الوجوب بالغير لا يتحقق إلا بالانتهاء إلى واجب بالذات، (و از چیزهای روشن این است که وجوب بالغیر تحقق پیدا نمی کند مگر اینکه به واجب بالذات منتهی شود و الا به دور و تسلسل می انجامد.) ولا واجب بالذات إلا هو ( تعالى )، (و واجب بالذاتی غیر از خداوند نداریم. بنا بر این فعل مزبور به خداوند ختم می شود و معلول است.) فقدرته ( تعالى ) عامة حتى للأفعال الاختيارية. (بنا بر این قدرت خداوند عمومیت دارد و حتی افعال اختیاری انسان را شامل می شود.)
ومن طريق آخر: الأفعال كغيرها من الممكنات معلولة، (راه دیگر این است که سابقا گفتیم که افعال مانند سایر ممکنات معلول است.) وقد تقدم في مرحلة العلة والمعلول: أن وجود المعلول رابط بالنسبة إلى علته، (و در مرحله ی علت و معلول گفتیم که وجود معلول در اصل وجودش رابط است یعنی این گونه نیست که هستی باشد و وابسته هم باشد بلکه هستی اش وابستگی است.) ولا يتحقق وجود رابط إلا بالقيام بمستقل يقومه، (و هیچ وجود رابطی محقق نمی شود مگر اینکه به وجود مستقلی مرتبط باشد که آن را قائم بدارد.) ولا مستقل بالذات إلا الواجب بالذات، (و مستقل بالذاتی غیر از خداوند وجود ندارد که همه ی مرتبط ها به او تکیه دارند.) فهو مبدأ أول لصدور كل معلول متعلق الوجود بعلة، (بنا بر این خداوند متعال مبدأ اول برای پیدایش همه ی معلول هایی است که وجودشان به علت وابسته است. قید متعلق الوجود بعلة توضیحی است زیرا علتی نیست که وابسته به علت نباشد.) وهو على كل شئ قدير. (بنا بر این عموم قدرت اثبات می شود و اینکه خداوند بر همه چیز حتی افعال اختیاری انسان قادر است و این افعال هم ربط است و باید به مبدأ اول که خداوند است ختم شود.)
فإن قلت: (اگر اشکال شود که مشکل جبر حل نشده است زیرا در تعریف قدرت از مصدر بودن و عالم بودن استفاده شده است و هر دو به جبر می انجامد اما از راه مصدر بودن می گوییم:) الالتزام بعموم القدرة للأفعال الاختيارية التزام بكونها جبرية، (وقتی شما ملتزم شدید که قدرت خداوند شامل افعال اختیاری انسان می شود این التزام به این است که افعال فوق اختیاری نیست بلکه جبری است.) فإن لازمه القول بتعلق الإرادة الإلهية بالفعل الاختياري، (زیرا لازمه ی عموم قدرت این است که باید قائل شد که اراده ی الهی به فعل اختیاری انسان نیز تعلق گرفته است.) وهي لا تتخلف عن المراد، (و اراده ی الهی از مراد تخلف نمی کند و حتما باید اجرا شود.) فيكون ضروري الوقوع، (بنا بر این فعل انسان باید ضروری الوقوع می شود و حتما باید اتفاق بیفتد.) ويكون الانسان مجبرا عليه، لا مختارا فيه. (بنا بر این انسان مجبور خواهد بود و نه مختار.) وبوجه آخر: (و از طریق دیگر از راه عالم بودن می گوییم:) ما وقع من الفعل متعلق لعلمه ( تعالى )، (آنچه از فعل که اختیاری ما است واقع می شود متعلق علم خداوند است و او می داند که این فعل واقع می شود.) فوقوعه ضروري، (بنا بر این وقوع آن ضروری است) وإلا عاد علمه جهلا ( تعالى عن ذلك )، (و اگر واقع نشود علم خداوند باید جهل باشد یعنی علم او باید خلاف واقع شود که خداوند از آن منزه است که خلاف واقع چیزی را تصور کند و علم به واقع نداشته باشد.) فالفعل جبري لا اختياري. (بنا بر این افعال انسان ها جبری است و نه اختیاری.)

جواب این است که خداوند در این موارد اراده می کند که من با اختیار، کاری را انجام دهم از این رو اگر من در انجام کارم مجبور باشم لازمه اش این است که در مورد خداوند، مراد از اراده تخلف کند. بنا بر این خداوند اراده کرده است که عمل فوق از طریق آنچه من اراده کرده ام انجام شود.
بنا بر این هرچند خداوند علم به فعل مزبور دارد ولی علم به فعل با تمامی مقدمات آن دارد یعنی علم دارد که فعل مزبور با اختیار و اراده ی انسان انجام شود و می داند که من چه چیزی را اراده می کنم.

قلت: كلا! (جواب این است که هیچ یک از این ادله صحیح نیست.) فالإرادة الإلهية إنما تعلقت بالفعل على ما هو عليه في نفسه، (زیرا اراده ی خداوند به فعل بلا واسطه معلول خداوند نیست بلکه اراده ی او تعلق به آن گرفته است بر همان حالی که فعل بر آن در ذات خودش است. توضیح اینکه) والذي عليه الفعل هو أنه منسوب إلى الانسان الذي هو جزء علته التامة بالإمكان، (و وضعی که آن فعل بر آن است این است که فعل، منسوب به انسان است؛ انسانی که جزء علت تامه است یعنی او می تواند کار را انجام دهد و یا ندهد.) ولا يتغير بتعلق الإرادة عما هو عليه، (و فعل به وسیله ی تعلق اراده، از آن وضعی که دارد (که معلول انسان است و با اختیار انسان انجام می شود) تغییر نمی کند.) فقد تعلقت الإرادة بالفعل من طريق اختيار الانسان، (بنا بر این اراده ی خداوند به فعل تعلق گرفته است ولی از طریق فعل انسان است یعنی اراده کرده است که من اختیار کنم کاری را انجام دهم.) ومراده ( تعالى ) أن يفعل الانسان الفعل الفلاني باختياره، (و مراد و خواسته ی خداوند این است که انسان کار خاصی را با اراده ی و اختیار خود انجام دهد.) ومن المحال أن يتخلف مراده ( تعالى ) عن إرادته. (و محال است که اراده ی خداوند از مرادش تخلف کند بنا بر این ما در مختار بودن مجبور هستیم. و اینجاست که میرداماد می گوید انسان هرچند صورتا مختار است ولی مضطر و مجبور است به این معنا که او در اختیار خود اختیاری ندارد.)
والجواب عن الاحتجاج بتعلق العلم الأزلي بالفعل (و جواب از اشکال دوم آنها که گفتند که علم ازلی خداوند به فعل تعلق گرفته است و فعل انسان حتما باید مطابق همان علم باشد.) كالجواب عن تعلق الإرادة به، فالعلم إنما تعلق بالفعل على ما هو عليه، (جواب آن همان است که در جواب از اراده دادیم که علم خداوند به فعل انسان به همان گونه که فعل بر آن است تعلق گرفته است.) وهو أنه فعل اختياري يتمكن الانسان منه ومن تركه، (و آن اینکه فعل انسان، اختیاری باشد که انسان قدرت داشته باشد هم انجامش دهد و هم ترکش کند.) ولا يخرج العلم المعلوم عن حقيقته، (و علم، معلوم را از حقیقت خودش خارج نمی کند بنا بر این وقتی حقیقت معلوم این است که فعل اختیاری من است و خداوند هم به آن علم دارد یعنی خداوند علم دارد که من از روی اختیار چه چیزی را انتخاب می کند.) فلو لم يقع اختياريا كان علمه ( تعالى ) جهلا. (بنا بر این این استدلال علیه مستشکل است به این بیان که اگر فعل مزبور با اختیار من انجام نشود علم خداوند باید جهل باشد زیرا او علم دارد که من فعل مزبور را با اختیار خود انجام خواهم داد.)

اشکال بعد این است که: شما عموم قدرت را از این راه اثبات کردید که مخلوقات و از جمله فعل انسان ممکن است و ممکن باید به حد وجوب برسد تا موجود شود و بالاخره باید به واجب بالذات بر گردد که همان خداوند است. بنا بر این همه ی این فعل ها واجب هستند که موجود می شوند (زیرا شما می گویید: الشیء ما لم یجب لم یوجد) بنا بر این خداوند متعال مختار نیست بلکه فعلش واجب است و باید حتما کاری را انجام دهد.

فإن قلت: السلوك إلى بيان عموم القدرة من طريق توقف وجود المعلول الممكن على وجوبه بالغير وانتهاء ذلك إلى الواجب بالذات، ينتج خلاف المطلوب، (اگر اشکال شود که اینکه شما برای اثبات عموم قدرت خداوند تعالی گفتید که وجود معلول ممکن متوقف است بر اینکه واجب بالغیر شود زیرا الشیء ما لم یجب لم یوجد و واجب بالغیر هم به واجب بالذات منتهی می شود و این بیان خلاف مطلوب شما را نتیجه می دهد که در صدد مختار بودن خداوند بودید بلکه نتیجه می دهد که خداوند مجبور است.) فإن كون فعله ( تعالى ) واجبا يستلزم كونه ( تعالى ) موجبا - بفتح الجيم - (زیرا اینکه فعل خداوند واجب باشد مستلزم این است که خداوند موجَب باشد) أي واجبا عليه الفعل ممتنعا عليه الترك، (یعنی فعل بر او واجب باشد و ترک بر او ممتنع باشد) ولا معنى لعموم القدرة حينئذ. (بنا بر این دیگر معنایی برای عموم قدرت نیست بلکه اصلا معنایی برای قدرت نیست زیرا هر کاری که انجام می دهد آن فعل بر او واجب است و خداوند اختیار در ترک ندارد.)