درس خارج اصول استاد محمد محمدی قایینی

موضوع: صحیح و اعم /وضع /مقدمه علم اصول

خلاصه مباحث گذشته:

بحث در مقدمات صحیح و اعم بود که مرحوم آخوند متعرض سه مقدمه شده اند

1مقدمه اول: تصویر نزاع در غیر از فرض حقیقت شرعیه

بحث در این است که تصویر نزاع صحیح واعم، بنابر انکار حقیقت شرعیه است به اینکه در صورت انکار حقیقت شرعیه، تنها قول به اعم متصور خواهد بود و یا خیر؟ طبق قول به مجاز یا طبق نظر باقلانی، تصویر فرض صحیحی مشکل است.

1.1تصویر نزاع طبق قول به مجاز

مرحوم آخوند تصویر نزاع را طبق قول به مجازیت ممکن دانستند اما پذیرش آن را بسیار بعید دانستند.

ممکن است گفته شود اصل در استعمالات مجازی شارع، معنای صحیح است و استعمال در معنای اعم، نیاز به قرینه بیشتری دارد؛ چرا که مجاز تعدد مراتب دارد و مرتبه اولیه آن، استعمال در صحیحه است به نحوی که اگر اراده فاسد شود، خلاف اصل است و به قرینه دیگری علاوه بر قرینه صارفه از معنای حقیقی لغوی نیاز دارد؛ زیرا معنای مجازی دوم (فاسد) از معنای مجازی اول (صحیح) ساخته شده است و شارع در استعمال مجازی، غالبا خصوص صحیح را اراده نموده است.

بنابر این اگر لفظی مجازا در معنای فاسد استعمال شود، سبک مجاز از مجاز است و نیاز به قرینه زائد بر اصل مجاز دارد؛ زیرا در دوران بین یک مجاز و دو مجاز، اصل بر عدم مجاز زائد است همان گونه که در دوران بین حقیقت و مجاز، اصل بر استعمال حقیقی بود؛ بنابر این استعمالات در معانی شرعیه، می تواند طبق این بیان، ظهور در صحیح داشته باشد ولذا قول به صحیح طبق قول به مجاز نیز متصور است.[1]

1.1.1بیان محقق اصفهانی در تصویر نزاع

محقق اصفهانی فرموده اند که تصویر نزاع بین صحیح و اعم مبتنی به تصور سبک مجاز از مجاز نیست؛ بلکه تصویر نزاع مبتنی بر این است که ممکن است اصل در استعمالات مجازی شارع صحیح باشد و استعمال در فاسد به لحاظ این بوده که معنای فاسد، در ادعا و به نحو مجاز سکاکی، همانند معنای صحیح دانسته شده است؛ یعنی استعمال در صلاه صحیحه مجاز در کلمه و در صلاه فاسده، مجاز ادعائی به نسبت معنای صحیحه باشد مثلا کلمه صلاه در لغت به معنای دعا است و مجاز حقیقی آن نماز صحیحه است و مجاز ادعائی از نماز صحیه، نماز فاسده است و اصل بر عدم مجاز ادعائی علاوه بر مجاز اولی است. پس طبق نظر مرحوم اصفهانی در تصویر نزاع نیازی به تصویر سبک مجاز از مجاز، نیست بلکه می توان از طریق مجاز ادعائی دوم نیز تصویر نزاع نمود لذا کلام مرحوم آخوند تبعید مسافت است و نیازی به آن نیست.[2]

در هر صورت ما چه کلام آخوند را در نظر بگیریم و چه کلام مرحوم اصفهانی را در نظر بگیریم هر دو مبتنی بر این است که تصویر قول صحیح بر اساس این است که استعمال لفظ در اعم، در طول و مبتنی بر استعمال لفظ در صحیح است (حال یا بر اساس مجاز در مجاز و یا بر اساس توسعه در معنای مجازی)

1.1.1.1مناقشه مرحوم صدر در کلام محقق اصفهانی

مرحوم آقای صدر گفته اند تصویر نزاع طبق کلام محقق اصفهانی دارای تکلف است و تصویر قول به أعم ممکن نیست. چرا که محقق اصفهانی فرمودند که ممکن است در استعمال مجازی، اصل بر معنای صحیح بوده و معنای فاسده، مجاز ادعائی به نسبت معنای صحیحه باشد و لذا نیاز به قرینه بیشتری دارد و ممکن است که در استعمال مجازی اصل بر معنای اعم باشد و معنای صحیح نیاز به قرینه زائده دارد.

کلام این است که اگر گفته شود که اصل در مجاز، اراده معنای اعم است، آنگاه کلام محقق اصفهانی مبتلی به اشکال است؛ زیرا استعمال آن در خصوص صحیح _ نه به نحو تعدد دال و مدلول _ مجاز توسعه ای و به نحو مجاز سکاکی نمی تواند باشد، چرا که خصوص معنای صحیح، ادعاء و توسعه معنای اعم نیست؛ بلکه صحیح از مصادیق اعم است و استعمال معنای اعم در خصوص صحیح، تنها به نحو سبک مجاز از مجاز خواهد بود. پس کلام محقق اصفهانی، دارای تکلف است و در فرضی که اصل بر اعم باشد، مجاز ادعائی دوم، قابل تصویر نیست؛ در حالیکه محقق اصفهانی تصویر نزاع را به این دانستند که مجاز اول، در کلمه و مجاز دوم، ادعائی باشد.[3]

1.1.2بیان استاد در تصویر نزاع

در هر صورت _چه طبق قول اصفهانی در مجاز ادعائی و چه طبق قول مرحوم آخوند در سبک مجاز از مجاز_ مجاز دوم مبتنی بر مجاز اول است؛ در حالی که به نظر ما تصویر نزاع صحیح و اعم طبق -در صورت انکار حقیقت و مجازیت- در این که بتوان معنای اعم را مجاز نسبت به معنای صحیح دانست منحصر نبوده و می توان گفت: معنای لغوی صلاه دعا است و استعمال آن در نماز مطلقا مستلزم یک مجاز است؛ ولی می توان نزاع را به این نحو فرض نمود که معنایی که اصل و غالب در کلمات شارع است خصوص صحیحه است و استعمال در فاسد، مؤونه بیشتری دارد و نسبت به معنای حقیقی أبعد است؛ یا این که معنای مجازی صحیح و فاسد به لحاظ معنای لغوی، تفاوتی ندارد و لذا اصل در مجاز اعم است.

پس می توان در فرضی که صحیح و اعم، مجاز از معنای لغوی و در عرض هم باشند و نزاع را تصویر نمود و یکی از انواع مجاز را اقرب از دیگری قرار داد و نیازی نیست که مجاز ها را در دو رتبه را فرض نمود.

1.2مناقشه مرحوم آخوند در تصویر نزاع

مرحوم آخوند در مناقشه تصویر نزاع طبق قول به مجاز فرموده است: این مطلب صرفا علمی است و عملا قابل التزام نیست؛ زیرا هیچ گاه نمی توان اثبات نمود که اصل در استعمالات شارع، خصوص صحیح یا اعم است و علاقه ی اول بین معنای حقیقی و صحیح لحاظ شده است یا بین معنای حقیقی و أعم؟

بنابر این مشکل در اثبات سبک مجاز از مجاز در استعمالات فاسد است؛ نه اینکه سبک مجاز از مجاز محال باشد؛ لکن مرحوم صدر به مرحوم آخوند نسبت داده است که ایشان سبک مجاز از مجاز را محال می داند و به آن پاسخ داده است که می توان مجازی را اقوی از مجاز دیگری قرار داد به گونه ای که نیاز به قرینه معینه برای تعیین آن نباشد؛ اما این نسبت به مرحوم آخوند صحیح نیست؛ زیرا مرحوم آخوند منکر تصویر مجازات متعدد در طول یکدیگر نیست و تنها اثبات آن را بعید می داند.[4]

1.2.1پاسخ محقق نائینی به مرحوم آخوند

محقق نائینی اثبات مجاز طولی را نیز ممکن دانسته اند؛ چرا که اگر حقیقت شرعیه انکار شود و استعمالات شرعی مجاز باشند؛ اما قطعا الفاظ وضع متشرعیه داشته اند و لذا می توان از وضع متشرعیه کشف کرد که استعمالات مجازی شارع، قبل از تحقق وضع، در صحیح بوده یا در اعم بوده است؛ زیرا وضع متشرعه مبتنی بر استعمالات شرعی است.

بنابر این تصویر نزاع طبق قول به مجاز علاوه بر اینکه ممکن است، قابل اثبات نیز می باشد[5] .