درس خارج اصول استاد محمد محمدی قایینی

موضوع: کلام مرحوم صدر /صحیح و اعم /مقدمه علم اصول

خلاصه مباحث گذشته:

مرحوم صدر بیانی در جامع طبق قول به صحیح مطرح نمودند که مشکله تصویر جامع با وجود متفاوت بودن افراد صحیحه را مرتفع کند.

کلام مرحوم صدر در تصویر جامع صحیحی عبادات[1]

ایشان جامع را ترکیبی تصویر نموده اند به نوعی که محذوری که مرحوم آخوند در جامع مرکب بیان کرده بودند، در تصویر این نوع جامع ترکیبی وجود نداشته باشد که محقق اصفهانی نیز تصویر از جامع مرکب ارائه کرده بودند که کلام مرحوم صدر بیان دیگری از کلام محقق اصفهانی است.

مرحوم صدر فرمودند: به لحاظ اینکه اجزای متصور عبادت ثبوتا پنج نوع هستند، جامع در پنج مرحله تبیین می شود؛ هر چند که اگر یک نوع از اجزاء در عبادتی وجود نداشته باشد، مانعی از تصویر جامع به وجود نخواهد آمد

    1. اجزائی که در هر فرضی، جزء نماز محسوب می شود، مانند قصد قربت ویا تکبیره الاحرام که در این قسم شبهه ای وجود ندارد و اینگونه از اجزاء مطلقا در ماهیت معتبر است.

    2. اموری که دارای بدل اختیاری عرضی است؛ مانند اینکه در دو رکعت اخیر نماز، تسبیحات اربعه، بدل عرضی اختیاری دارد؛ در این فرض، جامع بین دو بدل، مثل عنوان احدهما، جزء جامع تسمیه است.

    3. اموری که دارای بدل عرضی تعیینی اضطراری است، مانند اینکه محدث به حدث اصغر باید وضو بگیرد و محدث به حدث اکبر متعینا باید غسل کند. در این فرض، جامع احد الامرین تقید به وضو در حالتی و به غسل در حالتی دیگر، جزء موضوع له است.

    4. اموری که دارای بدل طولی است، مانند تییم بدل از وضوء و قیام بدل از جلوس که در این فرض، احد الامرین طولی؛ یعنی جامع قیام متمکن و جلوس عاجز و... جزء موضوع له و ماهیت نماز است نه اینکه خصوص قیام یا قعود جزء نماز باشد.

در این مرحله شبهه ای مطرح شده بود در کیفیت تصویر بدل اضطراری با حفظ حرمت واردار نمودن نفس بر اضطرار که ایشان در جواب فرمودند این اشکال در کیفیت امر است نه در تمسیه و پاسخ به آن را نیز بیان نمودند.

    5. اموری که در فرض اختیار، معتبر است اما در فرض اضطرار، لازم نبوده و بدلی هم ندارد مانند «بسمله» که در فرض اختیار مانند دیگر اجزاء لازم است؛ ولی در فرض تقیه، جزئیت آن مرتفع است و بدلی برای آن تعیین نشده است بلکه نماز بدون بسمله تمام است.

شبهه تصویر جامع در این فرض قوی است؛ زیرا جامع بین وجود و عدم امکان ندارد. در این فرض مرحوم صدر دو بیان برای اعتبار این نوع از جزئیت در مسمی وجود دارد:

0.1بیان اول حصه توامه

بیان اول برای حل اشکال تعیین جامع در فرض پنجم، فرض حصه توامه است به این بیان که:

حقیقت و ماهیت نماز، اجزای غیر از بسمله است، اما حصه ما عدای بسمله که مقرون با بسمله نباشد، صلاه نیست، بلکه حصه ای از ماعدای بسمله نماز است، که همره بسمله باشد.

بنابر این بسمله نه جزء نماز و نه شرط نماز است و لذا همانند وضوء تقید به آن در نماز معتبر نیست؛ بلکه کاملا خارج از ماهیت است ولی حصه ی مقارن اتفاقی _ نه مقید به اقتران _ مامور به است.

به عبارت دیگر حصه ی توامه به معنای این است که حتی توام بودن آن نیز قید و وصف محسوب نمی شود به گونه ای که اگر ممکن بود حصه ی توامه بدون همراهش انجام شود، همان مطلوب است؛ همانگونه که حقیقت انسان، حیوان ناطق است؛ اما تحقق انسان در خارج منفک از تحقق عوارض نیست؛ ولی عوارض لازم ذات، در حقیقت انسان دخالتی ندارد؛ در ما نحن فیه نیز برای تحقق حصه مخصوصه، در فرض اختیار، بسمله لازم است اما در فرض تقیه، بسمله لازم نیست؛ یعنی صلاه توام و غیر مجرد از بسمله اختیاری، مسمی نماز است یعنی جزء ماهیت نیست اما فقط در حال اختیار حصه توامه لازم است و لذا در فرض اختیار حصه به صورت توامه جزء مسمی است و در فرض اضطرار، حصه مطلقه جزء مسمی است و بسمله در فرض اضطرار مانع نیست اما هیچ لزومی ندارد و امری زائد است و اینکه گفته شود در ارتکاز متشرعه اینگونه از اجزاء مثل قرائت و ذکر و تشهد و...در فرض اختیار، جزء ماهیت است؛ ممنوع است و لذا در مقام اثبات مشکلی در این تصویر از جامع وجود نخواهد داشت.

ابداع حصه توامه منسوب به محقق عراقی است اما غیر از ایشان از جمله محقق اصفهانی در پاسخ به اشکال اخذ قید قصد قربت و قید علم، این بیان را مطرح کرده اند؛ اما کبرویا پذیرش حصه توامه محل اختلاف است.

0.2بیان دوم جامع بین تقیید به بسمله و تقیید به حال تقیه

مسمی نماز، جامع نماز، اجزای با بسمله در حال اختیار و اجزای ماعدای بسمله از اجزاء در حال اضطرار است؛ یعنی مسمی جامع بین اجزای با بسمله و اجزای بدون بسمله که هر دو امری وجودی هستند می باشد و از آنجا که بین اقل و اکثر جامع حقیقی وجود دارد تصویر این نوع از جامع مانعی ندارد؛همانگونه که جامع بین وضو و تیمم جزءنماز بود در این فرض، جامع اجزای ماعدای بسمله و اجزای با بسمله، جزء مسمی است.

بنابر این مرحوم صدر ، تصویر جامع را در بسیاری از اجزاء بدون مشکل دانستند و در اجزایی که دوران بین وجود و عدم دارند، نیز جامع با دو بیان قابل تصویر است بنابر این حقیقت کلام محقق اصفهانی نیز با این بیان سازگار است؛ چرا که محقق اصفهانی نیز جامع را مرکب دانستند و مرحوم صدر بیان تفصیلی برای آن تبیین نمودند که در موارد جزئی با کلام محقق اصفهانی متفاوت بود.