< فهرست دروس

درس خارج فقه استاد سیدمحمدرضا حسینی آملی

97/10/11

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: احکام مقبوض به عقد فاسد

نقض الخراج بالضمان [1] به عدم ضمان منافع مستوفات در عاریه

با قطع نظر از اشکال سندی و دلالی حدیث مرسل شیخ انصاری ره نقضی بیان فرمودند که در باب عاریه مضمونه منافع مِلک آقای مستعیر واضح است که نیست، با این که ضمان در این جا وجود دارد. پس کلیتاً این مفاد حدیث قابل قبول نیست که هر جا ضمان نسبت به عین باشد، منفعت مجانی باشد. در باب عاریه مضمونه، ضمان موجود هست اما مالکیت نسبت به منافع نیست، تا چه برسد که بگوییم منافع مضمونه هستند یا خیر؟ با این که الخراج بالضمان، یعنی منافع در مقابل ضمان هست.

در جواب این نقض یک فرمایشی شیخ انصاری رض دارند حاصل فرمایش ایشان این است که این که ما گفتیم الخراج بالضمان در جایی هست که معاوضه ای در کار باشد، در جایی که معاوضه هست، الخراج بالضمان. و خراج را مالک هست و نسبت به او ضمان ندارد، جایی که ضمان نسبت به عین باشد. یعنی الخراج بالضمان در جایی هست که ضمان، ضمان عین هست. الخراج بالضمان، یعنی زائد بر ضمان عین، ضمان منفعت نیست. نه این که بگوییم مالک منافع شده است به اعتبار این که اگر اقدام بر تضمین عوض کرده است، منافع مجانی هست و ضمانی ندارد. و تملک منافع تابع مِلک عین هست، نه تابع تضمین عین بالعوض. پس فرق شد بین موارد الخراج بالضمان که مالک عین شده است به تبع مالکیت عین منفعت هم ملک اوست. و باب عاریه مضمونه که اصلاً مالک عین نیست. لذا این تفاوت چون هست نمی توانیم چیزی قائل بشویم. بنابرین این 2 باب ربطی به هم ندارند که بخواهد نقض بشود. الخراج بالضمان در باب معاوضات هست، در عاریه که معاوضه ای در کار نیست. مستعیر فقط حق استفاده دارد. این بیانی هست که در مقام ردّ نقض شیخ انصاری رض فرموده اند.پس بعد از ضمان عین، ضمان منفعت نیست. یا به عبارت دیگر در جایی که طبع عقد اقتضاء ضمان را داشته باشد، مثل باب معاوضات که ضمان معاوضی هست، در این مورد اگر جایی داشتید که نسبت به منافع ضمان باشد، نقض می شود. ولی جایی که به واسطه شرط ضمان پیدا بشود، آن را نمی توانید به عنوان نقض بیاورید. لذا در باب عاریه به مقتضای شرط ضمان آمده است.

جواب دوم که این جواب از جهتی ادق از فرمایش مرحوم شیخ رض هست. وجه دقیق بودنش این است که می گوییم: منافع در باب عاریه، مملوک آقای مستعیر هست. ولیکن ملکیت مراتب دارد به شدت و ضعف. گاهی نسبت به اصل ملک، گاهی نسبت به طرف ملک که عبارت باشد از مالک.در مورد عاریه این چنین هست که منافع مملوک هستند، ولی ملکیةً خاصة. و آن این است که در باب عاریه، منافع مِلک مستعیر هست، منحصراً نه ملکیت رها و مطلق. و تفاوت باب عاریه و اجاره در این نیست – خلافا للمشهور – که اجاره را موجب ملکیت منفعت برای مستأجر می دانند، و در باب عاریه قائل اند که مستعیر فقط حق استفاده دارد، مرحوم محقق اصفهانی بر خلاف مشهور می فرمایند: در عاریه هم منفعت مِلک آقای مستعیر می شود. در بحث تفاوت بین حق و مِلک حاج شیخ اصفهانی رض ص 35 ج 1 حاشیه مکاسب بحث مفصلی دارند.

تفاوت عاریه و اجاره از نظر مشهور و محقق اصفهانی ره[2]

در عاریه هم مِلک مستعیر هست، ولی تفاوتش این هست که در باب اجاره، منافع مِلک آقای مستأجر می شود مطلقاً، چه خودش استفاده بکند چه به دیگری واگذار بکند مگر این که شرط کند که خودت باید استفاده بکنی، و الا اگر چنین شرطی نباشد، منفعت این بنا ملک آقای مستأجر هست می خواهد در این بناء را ببندد و نشیند، و یا این که فرد دیگری را بیاورد. مگر این که ظاهر حال اقتضاء این کند که خودش باید استفاده کند، مثل مسافرخانه ها.

ولی طبیعت اجاره بما هی اجارة دلالت بر این معنا ندارد. منفعت دار که طبیعی سکنای دار هست قوام و قیامش حتماً به این نیست که بهره برداری از او به اذن مستأجر باشد. هر کس بخواهد استفاده کند با اذن مستأجر می تواند.

به خلاف باب عاریه. که تملیک سکنا برای شخص مستعیر هست، چون تملیک برای شخص مستعیر هست، استفاده هم باید خودش بکند. نه خودش می تواند به دیگری واگذار کند و نه به موت منتقل به ورثه این آقا می شود. لذا اگر چیزی را عاریه گرفت، نمی توانیم بگوییم که منتقل می شود. یک نحو ملکیت خاصه ای در این جا هست. که آن ملکیت به لحاظ استفاده کننده لا یتجاوز الی غیر مستعیر، نه به اختیارش و نه به انتقال قهری. و اگر این را گفتیم در مورد عاریه منافع مِلک این آقا شده است. و ضمان هم نسبت به منفعت نیست، شرط ضمان کرده است نسبت به عین که اگر عین از بین برود، این آقا باید خسارت بپردازد. نقض در صورتی بود که ضمان نسبت به عین باشد، منافع مِلک مستعیر نشود. ولی حالا که گفتیم منافع مِلک مستعیر شده است، نقض نیست. صورتی نقض بود که منافع مِلک مستعیر نباشد. هذا تمام الکلام راجع به حکم منافع مستوفاة در مقبوض به عقد فاسد. و اما منافع غیر مستوفاة، آیا نسبت به آن ها ضمان هست یا نه؟ تحقیق فردا انشاالله


BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo