موضوع: عدول از نیت معصیت در اثناء سفر و تفصیل در حکم روزه / فَصل فی صَلاه المسافر / کتاب الصّلاه

 [2274] مسأله 43: إذا کانَ السَّفَرُ فِی الإبتداءِ مَعصِیَه فَقَصَدَ الصَّوم ثُمَّ عَدَلَ فِی الأثناءِ إلی الطَّاعَه فَإن کانَ العُدُولُ قَبلَ الزَّوال وَجَبَ الإفطارُ وَ إن کانَ بَعدَه فَفِی صِحَّهِ الصَّوم وَ وُجُوبِ إتمامِه إذا کانَ فِی شَهرِ رَمَضان مَثلاً وَجهان، وَ الأحوَط الإتمام وَ القَضاء.

 عدول از نیت معصیت در اثناء سفر و تفصیل در حکم روزه:

 اگر شخصی در ابتدای سفرش قصد معصیت داشته باشد و از آنجا که باید در ایام ماه مبارک رمضان، روزه بگیرد، قصد روزه نیز بکند، لکن در اثناء سفر، نیتش تغییر کند و غایت سفرش، طاعت شود، درصورتی که این عدول نیت که موجب بطلان روزه می شود، قبل از ظهر باشد، قطعاً روزه اش باطل است و باید افطار کند. چون در هنگام زوال، در حال سفر است و سفر او نیز سفر حلالی می باشد.

 اما اگر عدول نیت، بعد از ظهر باشد، یعنی در هنگام زوال، نیت معصیت داشته باشد و بعد از ظهر نیتش به طاعت تغییر کند، احتیاطاً باید روزهﻯ آن روز را تمام کند و بعداً نیز قضای روزهﻯ آن روز را به جا بیاورد. چون نمی دانیم واقعاً تکلیف او چیست. یعنی آیا روزه اش باطل است و باید بعداً قضای آن را به جا بیاورد یا اینکه روزه اش صحیح است و باید آن را تا پایان روز به اتمام برساند. لذا رعایت احتیاط در جمع بین اتمام روزهﻯ آن روز و به جا آوردن قضای آن می باشد. دلیل اینکه تکلیف چنین شخصی در واقع برای ما مشخص نیست، منصوص نبودن آن است. یعنی روایتی پیرامون روزهﻯ شخصی که در ابتدای سفرش نیت معصیت داشته و سپس به نیت طاعت عدول کرده است، وجود ندارد. لکن می خواهیم این قضیه را ملحق به فرعی کنیم که در آن حکم کسی که قبل از زوال، انشاء سفر کند و در هنگام زوال، در حال سفر باشد، وجوب افطار و در صورتی که در هنگام زوال، در وطن خود باشد و آن روز را روزه بگیرد و بعد از ظهر انشاء سفر کند، صحت روزه می باشد. نسبت به این فرع، نصی وجود دارد که دلالت بر وجوب افطار در صورت اول و صحت روزه در صورت دوم می کند و ما می خواهیم ما نحن فیه را به آن تشبیه و قیاس کنیم. چون حال شخصی که در سفر معصیت می باشد، از جهت وجوب صوم و صحت روزه، حال کسی است که در وطنش قرار دارد. پس شخصی که از صبح تا ظهر و در هنگام زوال، در حال سفر بوده لکن سفرش، سفر معصیت بوده و بعد از ظهر از نیت معصیت عدول کرده است، همانند شخصی که تا بعد از ظهر در وطن خود بوده و بعد از زوال، انشاء سفر کرده است، روزه اش صحیح است.

  احتمال چنین قیاس و تشبیهی موجود است لکن به آن یقین نداریم. چون موردی که این تفصیل درباره آن بیان شده و گفته شده است اگر سفر او قبل از ظهر باشد، روزه اش باطل و اگر سفر او بعد از ظهر باشد، روزه اش صحیح است، مربوط به شخصی است که در وطنش می باشد و صحت روزهﻯ او از جهت اقامهﻯ در وطنش می باشد. اما از آنجا که شک داریم و نمی دانیم قیاس کردن کسی که در سفر معصیت است به چنین شخصی، صحیح است یا نه، از باب احتیاط باید دو جانب آن را رعایت کنیم. یعنی از جهت قیاس کردن به آن شخص، باید بنا بگذاریم بر صحت روزهﻯ او. این قیاس از بابت فهم عرفی است که به آن الحاق گفته می شود نه از جهت قیاس اهل سنت. البته این الحاق، جزمی نمی باشد و ممکن است مواردی باشد که تفاوت داشته باشند و مثل همدیگر نباشند و فقط احتمال آن وجود دارد. لذا مرحوم سید(ره) می فرمایند علاوه بر اینکه بنا می گذاریم بر صحت روزه و وجوب اتمام آن تا شب، احتیاطاً قضای روزهﻯ آن روز نیز باید به جا آورده شود. چون احتمال می دهیم روزهﻯ آن روز باطل باشد.

 تفاوت قیاس اهل سنت با الحاق در ما نحن فیه:

 تفاوتی که این الحاق با قیاس اهل سنت دارد این است که آنها از جهت تشبیه در ملاک، حکم را برای موارد مشابه ثابت می کنند ولی ما تابع ظهور عرفی دلیل هستیم. یعنی مواردی را که ملحق به مورد نص می کنیم، جایی است که آن دلیل، ظهور عرفی در معنای اعم و جامع داشته باشد و شامل آن موارد نیز بشود. مثل اینکه زراره از امام صادق(ع) دربارهﻯ حکم چاه منزل خودش که گربه ای در آن مرده است، سؤال می کند و امام(ع) می فرمایند سی یا چهل دلو باید از آن کشیده شود. در اینجا ما یقین داریم این حکم، اختصاصی به چاه منزل زراره ندارد و اگر این چاه در منزل شخص دیگری نیز باشد، همین حکم را دارد. اما این یقین ما از جهت شباهت در ملاک که اهل سنت می گویند نیست. چراکه ما اطلاعی از ملاک نداریم بلکه از جهت ظهور عرفی است. یعنی وقتی عرف این کلام را می فهمد، آن چیزی که متبادر به ذهنش می شود، عمومیت حکم است نه اختصاص آن به چاه منزل زراره. به عبارت دیگر عرف از این کلام، موضوعیتی برای چاه منزل زراره بِما هُوَ هُوَ نمی فهمد و می گوید اگر این حکم، ثابت باشد برای جمیع چاهها ثابت است.

 در ما نحن فیه، دلیل اولیه دلالت بر مبطلیت صوم در مطلق سفر و سببیت سفر برای قصر نماز دارد و دلیل مخصصی که ملازمهﻯ بین قصر نماز و افطار روزه را نقض می کند، مربوط به شخصی می شود که تا هنگام زوال در وطنش است و بعد از ظهر به سفر می رود. در چنین صورتی نمازش قصر است ولی روزه اش صحیح است و باید آن را تا آخر روز به اتمام برساند. اما کسی که در هنگام زوال در سفر معصیت باشد و بعد از ظهر از نیت معصیت، عدول کند، با مورد مخصص تفاوت دارد و نمی دانیم آیا از مخصص، چنین معنای جامعی اراده شده که شامل سفر معصیت نیز بشود یا نه. لذا از باب رعایت احتیاط و شک در الحاق، باید بین اتمام روزه و قضای آن جمع کرد. البته فتوای به احتیاط، مانع از رجوع به مجتهد دیگر نمی شود.

 والسلام