موضوع: شروع کردن نماز با نیت تمام در موضع قصر و بالعکس / فَصل فی احکام صلاة المسافر / کتاب الصّلاة

  [2351] مسألة 7: إذا تذكر الناسي للسفر أو لحكمه في أثناء الصلاة فإن كان قبل الدخول في ركوع الركعة الثالثة أتم الصلاة قصرا و اجتزأ بها و لا يضر كونه ناويا من الأول للتمام لأنه من باب الداعي و الاشتباه في المصداق لا التقييد فيكفي قصد الصلاة و القربة بها و إن تذكر بعد ذلك بطلت و وجب عليه الإعادة مع سعة الوقت و لو بإدراك ركعة من الوقت بل و كذا لو تذكر بعد الصلاة تماما و قد بقي من الوقت مقدار ركعة فإنه يجب عليه إعادتها قصرا و كذا الحال في الجاهل بأن مقصده مسافة إذا شرع في الصلاة بنية التمام ثمَّ علم بذلك أو الجاهل بخصوصيات الحكم إذا نوى التمام ثمَّ علم في الأثناء أن حكمه القصر...

 مروری اجمالی بر مطالب جلسهﻯ گذشته:

 در جلسهﻯ گذشته گفتیم کسی که به سفر می رود و مسافت شرعی را طی می کند و وظیفه اش قصر است، در صورتی که از روی غفلت نیت نماز تمام کند، اگر قبل از رکوع رکعت سوم متوجه شود، نمازش صحیح است ولی اگر بعد از دخول در رکوع رکعت سوم متوجه شود، راهی برای تصحیح نمازش وجود ندارد و در وسعت وقت باید نمازش را اعاده کند ولو اینکه فقط به اندازهﻯ یک رکعت از وقت باقی مانده باشد. به دلیل قاعدهﻯ «مَن أدرَکَ رَکعَةً مِن الصَّلاة فَقَد أدرَکَ الوَقتَ کُلَّه».

 وجوب اعادهﻯ نماز تمام در موضع قصر، برای انسان ناسی و جاهل:

 در صورتی که آن شخص از روی نسیان و غفلت، نمازش را تا آخر به صورت تمام بخواند و بعد از نماز متوجه مسافر بودن خود شود، اگر هنوز به اندازهﻯ یک رکعت تا آخر وقت فرصت باقی باشد، باید نمازش را اعاده کند. چون در مسائل گذشته گفتیم در صورتی که انسان در موضع قصر، نمازش را از روی نسیان به صورت تمام بخواند، اعاده بر او واجب است ولی قضا بر او واجب نیست. لذا از جهت جریان قاعدهﻯ «مَن أدرَک»، در این فرض نیز که به اندازهﻯ یک رکعت تا آخر وقت فرصت باقی است، وجوب اعاده جاری می شود؛ چراکه طبق قاعدهﻯ «مَن أدرَک» چنین شخصی به منزلهﻯ این است که کل وقت نماز را درک کرده است.

 حکم جـاهل به خصوصیات حکم و جـاهل به موضوع که نمی داند فـاصلهﻯ مقصدش به انـدازهﻯ مسافت شرعی می باشد نیز همین است. یعنی اگر نمازش را به صورت تمام بخواند و در اثناء نماز متذکر شود، قبل از رکوع رکعت سوم نمازش صحیح است ولی بعد از رکوع رکعت سوم نمازش باطل است و باید در وقت، آن را اعاده کند. همچنین در صورتی که بعد از نماز متوجه شود فاصلهﻯ مقصدش به اندازهﻯ مسافت شرعی بوده است، در صورت باقی بودن وقت حتی به اندازهﻯ یک رکعت، باید نمازش را اعاده کند.

 اما در صورتی که چنین شخصی حتی به اندازهﻯ یک رکعت از وقت را هم درک نکند، به نظر ما قضا بر او واجب نیست. برخلاف مرحوم سید(ره) که حکم به وجوب قضا برای جاهل به خصوصیات و جاهل به موضوع کرده اند. چراکه به نظر ما حکم جاهل به موضوع و جاهل به خصوصیات نیز همانند ناسی، وجوب اعاده در وقت و عدم وجوب قضا در خارج وقت می باشد.

 *****

 ...بل الظاهر أن حكم من كان وظيفته التمام إذا شرع في الصلاة بنية القصر جهلا ثمَّ تذكر في الأثناء العدول إلى التمام و لا يضره أنه نوى من الأول ركعتين مع أن الواجب عليه أربع ركعات لما ذكر من كفاية قصد الصلاة متقربا و إن تخيل أن الواجب هو القصر لأنه من باب الاشتباه في التطبيق و المصداق لا التقييد فالمقيم الجاهل بأن وظيفته التمام إذا قصد القصر ثمَّ علم في الأثناء يعدل إلى التمام و يجتزئ به لكن الأحوط الإتمام و الإعادة بل الأحوط في الفرض الأول أيضا الإعادة قصرا بعد الإتمام قصرا.

 حکم کسی که در موضع اتمام نمازش را به صورت قصر می خواند:

 در ادامهﻯ این مسأله مرحوم سید(ره) می فرمایند در صورتی که وظیفهﻯ انسان نماز تمام باشد ولی او نمازش را به صورت شکسته بخواند یعنی عکس صورت قبلی- و در اثناء نماز متذکر و متوجه شود، باید عدول کند و نیت خود را به نماز تمام تبدیل کند. در این صورت تفصیلی وجود ندارد چون در هر صورت باید نماز دو رکعتی را تبدیل به چهار رکعت کند. نیت او برای نماز قصر در ابتدای نماز نیز مضر نمی باشد؛ چراکه قصد امتثال و نیت نماز واقعی معین- مثل نماز ظهر مثلاً- و متقرب الی الله را داشته است که همین مقدار کفایت می کند، لکن خطای در تطبیق داشته است. چون نیت او به نحو داعی بوده است نه به نحو تقیید که اگر به نحو تقیید بود، قصد امتثال او خراب می شد.

 مرحوم سید(ره) در این صورت می فرمایند احتیاط مستحب این است که نمازش را پس از عدول به تمام، تا آخر بخواند ولی به این نماز چهار رکعتی اکتفا نکند و مجدداً نمازش را به صورت تمام اعاده کند. به دلیل اینکه تغییر نیت در اثناء نماز خلاف احتیاط مستحبی است. همچنین در فرض اول که آن شخص درموضع قصر، نمازش را با نیت تمام شروع کرده و قبل از دخول در رکوع رکعت سوم متوجه شده بود، احتیاط مستحب این است که پس از عدول نیت به قصر، نمازش را به صورت شکسته تمام کند و سپس نمازش را مجدداً به صورت شکسته اعاده کند. کما اینکه فتاوای معتبری در بحث قصر و اتمام وجود دارد که دلات بر مضر بودن اختلاف نیت می کنند لکن مشهور این است که می توان در اثناء نماز به نیت واقعی عدول کرد و حکم به اعادهﻯ آن نماز، یک حکم احتیاطی می باشد.

 الحاق تذکر در وقت به تذکر خارج از وقت در صورتی که کمتر از یک رکعت از وقت باقی باشد:

 صورتی که مرحوم سید(ره) در این مسأله متعرض آن نشده اند، جایی است که وظیفهﻯ انسان نماز قصر بوده و او نیت تمام می کند و بعد از دخول در رکوع رکعت سوم متوجه می شود و راهی برای تصحیح نمازش وجود ندارد. در این صورت گفتیم اگر به اندازهﻯ کل نماز یا حتی یک رکعت از وقت آن نماز باقی باشد، باید نمازش را اعاده کند. اما مرحوم سید(ه) متعرض تکلیف آن شخص در صورتی که کمتر از یک رکعت از وقت نماز باقی باشد نشدند. در این صورت از طرفی آن شخص در وقت نماز متوجه و متذکر شده است و از طرفی مقدار وقتی که باقی مانده است، حتی به اندازهﻯ یک رکعت نمی باشد تا قاعدهﻯ «مَن أدرَک» شامل آن شود. نتیجه اینکه تذکر در وقت در این صورت ملحق به تذکر در خارج از وقت و قضا می باشد؛ چرا که این وقت، گنجایش اعادهﻯ نماز حتی به اندازهﻯ یک رکعت را ندارد و وجهی برای وجوب اعاده وجود ندارد. لذا نسبت به ناسی که قضا بر او واجب نمی باشد، در این صورت نیز قضا بر او واجب نیست ولی نسبت به جاهل به خصوصیات و جاهل به موضوع در صورتی که همانند مرحوم سید(ره) قائل به وجوب قضا باشیم، در این صورت نیز قضا واجب می باشد ولی در صورتی که قضا را واجب ندانیم، در این صورت نیز قضا واجب نمی باشد. چون چنین شخصی امکان امتثال امر به صورت ادا را ندارد.

 اما به نظر ما حتی در صورتی که قضا را واجب ندانیم، عدم وجوب قضا مربوط به کسی می شود که بعد از اتمام نماز چهار رکعتی متذکر شود و برای اعاده نیز وقتی باقی نباشد لکن در این فرض که آن شخص بعد از رکوع رکعت سوم متذکر می شود و به دلیـل باطل بودن نـماز، آن را رها می کـند و برای اعاده نیـز وقتی ندارد، ادلهﻯ عـدم وجوب قـضا شامل نمی شوند و نمی توان گفت قضا ندارد؛ چراکه نمازش را تا آخر نخوانده است و فرض آن روایات، جایی است که انسان جاهل نمازش را تمام می کند و سپس متذکر می شود. پس در این صورت علی کل تقدیر قضا واجب می باشد.

 والسلام