موضوع: اماکن تخییر بین قصر و اتمام / فَصل فی احکام صلاة المسافر / کتاب الصّلاة

  [2355] مسألة 11: الأقوى كون المسافر مخيرا بين القصر و التمام في الأماكن الأربعة و هي مسجد الحرام و مسجد النبي ص و مسجد الكوفة و الحائر الحسيني ع بل التمام هو الأفضل و إن كان الأحوط هو القصر و ما ذكرنا هو القدر المتيقن و إلا فلا يبعد كون المدار على البلدان الأربعة و هي مكة و المدينة و الكوفة و كربلاء...

  اماکن تخییر بین قصر و اتمام:

 مرحوم سید(ره) می فرمایند نظر اقوی این است که انسان مسافر در اماکن اربعه، مخیر بین قصر و اتمام است لکن نماز تمام، افضل است. البته احوط، قصر است؛ چراکه هیچگونه شبهه ای در آن وجود ندارد و مطابق قواعد عامه می باشد. برخلاف قول مشهوری که این حکم را شامل تمام شهر مکه و مدینه می داند، قدر متیقن از آن، مسجد الحرام و مسجد النبی(ص) است.

 در این بحث، سه طائفه روایت وجود دارد؛ طائفهﻯ اول، روایاتی هستند که دلالت بر تخییر مسافر بین قصر و اتمام و افضلیت اتمام در اماکن اربعه می کنند. طائفهﻯ دوم، روایاتی هستند که ظهور در تعیین تمام دارند و طائفهﻯ سوم نیز روایاتی هستند که ظهور در تعیین قصر دارند. در نتیجه با توجه به صراحت ادلهﻯ طائفهﻯ اول در تخییر، قائل به تخییر می شویم و از ظهور روایات طائفهﻯ دوم در تعیین تمام و روایات طائفهﻯ سوم در تعیین قصر رفع ید می کنیم و آنها را حمل بر تخییر می کنیم. در این صورت روایات تمام را می توان حمل بر افضلیت کرد لکن روایات قصر را باید حمل بر تقیه کرد؛ چراکه هر دو نمی توانند افضل باشند.

 دلالت روایات طائفهﻯ اول بر تخییر:

 از جمله روایات طائفه ی اول که صریح در تخییر هستند، صحیحه ی علی بن یقطین است که می فرماید «فِي الصَّلَاةِ بِمَكَّةَ قَالَ مَنْ شَاءَ أَتَمَّ وَ مَنْ شَاءَ قَصَّرَ» [1] . یعنی هرکس آزاد است نمازش را تمام بخواند یا شکسته بخواند.

 روایت دیگر صحیحهﻯ حسین بن مختار از أبی ابراهیم(ع)، یعنی موسی بن جعفر(ع) می باشد که می فرماید «قَالَ: قُلْتُ لَهُ إِنَّا إِذَا دَخَلْنَا مَكَّةَ وَ الْمَدِينَةَ نُتِمُّ أَوْ نَقْصُرُ قَالَ: إِنْ قَصَرْتَ فَذَلِكَ وَ إِنْ أَتْمَمْتَ فَهُوَ خَيْرٌ تَزْدَادُ» [2] . در این روایت حضرت نسبت به تمام یا شکسته خواندن نماز در مکه و مدینه می فرماید اگر نمازت را شکسته بخوانی صحیح است لکن اگر تمام بخوانی فضیلتش بیشتر است.

 روایت سوم، صحیحهﻯ دیگری از علی بن یقطین است که می فرماید «قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا إِبْرَاهِيمَ (ع) عَنِ التَّقْصِيرِ بِمَكَّةَ فَقَالَ: أَتِمَّ وَ لَيْسَ بِوَاجِبٍ إِلَّا أَنِّي أُحِبُّ لَكَ مَا أُحِبُّ لِنَفْسِي» [3] . در این روایت علی بن یقطین می گوید از حضرت پرسیدم که آیا در مکه باید نماز را شکسته خواند؟ حضرت فرمود تمام بخوان ولی تمام خواندن واجب نیست لکن از جهت اینکه من آن چیزی که برای خودم دوست دارم برای تو نیز دوست دارم و ثواب نماز تمام بیشتر است، می گویم نمازت را تمام بخوانی بهتر است و محبوبیت دارد ولی شکسته خواندن نماز نیز صحیح می باشد.

 در سند روایت آخر، اسماعیل بن مرار قرار دارد که صریحاً توثیق نشده است لکن در أسناد تفسیر علی بن ابراهیم آمده است و توثیق عامی که در آن وجود دارد کفایت می کند. در هر صورت بقیهﻯ روایات صحیح هستند و برای اثبات این مطلب کفایت می کنند.

 ظهور روایات طائفهﻯ دوم در تعیین تمام:

 از جمله روایات طائفهﻯ دوم که اسمی از تخییر نبرده اند بلکه ظهور در تعیین دارند، صحیحهﻯ حماد بن عیسی است که می فرماید «أَنَّهُ قَالَ: مِنْ مَخْزُونِ عِلْمِ اللَّهِ الْإِتْمَامُ فِي أَرْبَعَةِ مَوَاطِنَ حَرَمِ اللَّهِ وَ حَرَمِ رَسُولِهِ (ص) وَ حَرَمِ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ (ع) وَ حَرَمِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ (ع)» [4] . مراد از حرم امیرالمؤمنین(ع)، کوفه و مسجد کوفه است که در روایات دیگر به آن تصریح شده است. تعبیر «مِنْ مَخْزُونِ عِلْمِ اللَّهِ» در این روایت به معنای این است که اهل سنت از این حکم اطلاعی ندارند و در روایات نبوی(ص) نیامده و اینطور نیست که برای دیگران شناخته شده باشد لکن تمام خواندن نماز در اماکن اربعه در متن علم الهی وجود دارد.

 روایت دیگر، صحیحهﻯ مسمع است که می فرماید «قَالَ: كَانَ أَبِي يَرَى لِهَذَيْنِ الْحَرَمَيْنِ مَا لَا يَرَاهُ لِغَيْرِهِمَا وَ يَقُولُ إِنَّ الْإِتْمَامَ فِيهِمَا مِنَ الْأَمْرِ الْمَذْخُورِ» [5] . یعنی پدرم در حرم مکه و حرم مدینه فضیلت و ویژگی و امتیازی می دید که در جاهای دیگر نمی دید و می گفت تمام خواندن نماز بدون قصد عشره در آنها، از جمله علوم پنهانی و ذخیره شده نزد ائمهﻯ اطهار(ع) است؛ هرچند در زمان پیامبر(ص) مطرح نشده و اهل سنت خبری از آن ندارند لکن در علم الهی وجود داشته است.

 این روایات دلالت بر مذخور بودن نماز تمام در علم الهی دارند لکن دلالت بر این مطلب ندارند که آیا نماز تمام به صورت واجب تعیینی مذخور در علم الهی است یا افضلیت آن مراد است. یعنی این روایات نسبت به صحت نماز تمام و افضلیت آن یا تعیّن آن ساکت هستند و از این جهت قابل جمع با روایات تخییر هستند و می توان آنها را حمل بر جواز و افضلیت نماز تمام کرد؛ چراکه به حسب قاعده بدون قصد عشره فقط نماز قصر صحیح است و مذخور بودن نماز تمام در علم الله در این روایات، به قرینهﻯ روایات تخییر به معنای جواز و افضلیت آن است.

 البته در این طائفه روایت دیگری وجود دارد که ظهور بیشتری در تعیّن تمام دارد و آن روایت، صحیحهﻯ عبدالرحمن بن الحجاج است که می فرماید «قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) عَنِ التَّمَامِ بِمَكَّةَ وَ الْمَدِينَةِ فَقَالَ أَتِمَّ وَ إِنْ لَمْ تُصَلِّ فِيهِمَا إِلَّا صَلَاةً وَاحِدَةً» [6] . ظهور این روایت در تعیّن تمام از این جهت است که نسبت به قصر و اتمام در مکه و مدینه از حضرت سؤال شده و ایشان فرموده اند نماز، تمام است ولو قصد عشره ای هم وجود نداشته باشد و فقط یک نماز خوانده شود.

 لذا این روایت ظهور در تعیینیت دارد لکن با وجود صراحت روایات طائفهﻯ اول در تخییر، مقتضای قاعده رفع ید از ظهور آن و حمل آن بر افضل فردین است. بنابراین تا اینجا به این نتیجه رسیدیم که مقتضای جمع بین این دو طائفه، تخییر و صحت قصر و اتمام در اماکن اربعه است. لکن نماز تمام افضلیت زیادی دارد به طوری که از جهت ثواب زیاد آن، در برخی از روایات، ائمهﻯ اطهار(ع) به آن امر کرده اند.

 ظهور روایات طائفهﻯ سوم در تعیّن قصر:

 مشکل دیگری که وجود دارد، روایات طائفهﻯ سوم هستند که ظهور در تعیّن قصر دارند. از جمله روایات این طائفه، صحیحهﻯ أبی ولاد است که در مباحث گذشته بیان شده و دلالت بر شکسته بودن نماز در مکه و مدینه در صورت عدم قصد عشره دارد. روایت دیگر، صحیحهﻯ معاویه بن عمار است که می فرماید «سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) عَنْ رَجُلٍ قَدِمَ مَكَّةَ فَأَقَامَ عَلَى إِحْرَامِهِ قَالَ: فَلْيَقْصُرِ الصَّلَاةَ مَا دَامَ مُحْرِماً» [7] . در این روایت حضرت دربارهﻯ کسی که به مکه آمده و محرم شده می فرمایند تا زمانی که محرم است نمازش شکسته می باشد.

 روایت دیگر، صحیحهﻯ ابن بزیع است که می فرماید «سَأَلْتُ الرِّضَا (ع) عَنِ الصَّلَاةِ بِمَكَّةَ وَ الْمَدِينَةِ تَقْصِيرٌ أَوْ تَمَامٌ؟ فَقَالَ: قَصِّرْ مَا لَمْ تَعْزِمْ عَلَى مُقَامِ عَشَرَةِ أَيَّامٍ» [8] . در این روایت نیز حضرت می فرمایند در صورتی که قصد عشره نکرده ای نمازت را شکسته بخوان.

 حمل روایات طائفهﻯ سوم بر تقیه و دلیل آن:

 در توجیه روایات طائفهﻯ سوم که ظهور در تعیّن قصر دارند، ناچاریم آنها را حمل بر تقیه کنیم. به دلیل اینکه وجه جمع شیخ صدوق(ره) که استحباب نماز تمام را به معنای استحباب قصد عشره کردن و تمام خواندن نماز با وجود قصد عشره دانـسته اند، امکان پذیر نمی باشد؛ چون اولاً چنین حملی بعیـد است و ثانیاً چـند روایت صحیحه وجـود دارد که می فرمایند حتی اگر می خواهی یک نماز در مکه بخوانی، باید آن نماز را تمام بخوانی یا حتی اگر فقط می خواهی از مکه عبورکنی، باید نمازت را در مکه به صورت تمام بخوانی. پس امکان حمل این روایات بر استحباب قصدعشره وجود ندارد و چنین حملی مخالف با صریح این روایات معتبره می باشد.

 بنابراین منافات و تعارض بدوی بین طوائف مختلف روایات مستقر است. لذا باید بگوئیم حکم به تخییر به همراه استحباب تمام، حکمی است که مذخور در علم الله می باشد و روایاتی که ظهور در تعیّن قصر دارند، از باب تقیه و مصلحتی هستند. از جمله قرائن تقیه بودن این روایات این است که حضرت می فرمایند وقتی این افراد نمازشان را شکسته می خوانند و از مسجد می روند مواجه با افرادی می شوند که تازه برای نماز به مسجد آمده اند که اتفاق پسندیده ای نیست. لذا از این جهت به آنها گفتم نمازشان را تمام بخوانند. یعنی وظیفهﻯ آنها نماز شکسته بود ولی من به خاطر مصلحتی به آنها گفتم نمازشان را تمام بخوانند. روایاتی که چنین مداولی دارند، از باب تقیه می باشند؛ چراکه مبنای عملی اهل سنت بر قصر است ولو اینکه قائل به تخییر هستند و نماز تمام را هم صحیح می دانند لکن می گویند در همه جا نماز قصر سنت رسول الله(ص) است و کسی که با آن مخـالفت کنـد، مستـحق ملامت است و از شـفاعت پیامبر(ص) محروم می شود. به عبارت دیگر عامه امتیازی برای اماکن اربعه قائل نیستند و نماز تمام را خلاف سنت می دانند ولو جایز می باشد.

 دلالت صحیحهﻯ علی بن مهزیار بر تخییر:

 در صحیحهﻯ علی بن مهزیار آمده که ایشان می گوید من شنیده بودم که باید نمازم را تمام بخوانم و از این جهت نمازم را به صورت تمام می خواندم، تا اینکه جماعتی از بزرگان اصحاب مثل محمد بن أبی عمیر و صفوان را دیدم که نمازشان را شکسته می خوانند و به من هم گفتند نمازت را شکسته بخوان و من نیز نمازم را شکسته خواندم.

 ایشان بعد از این جریان برای امام جواد(ع) نامه می نویسد و حقیقت مسأله را سؤال می کند که حضرت در جواب می فرمایـند مستحب است نمازت را تـمام بخوانی. پس نتـیجهﻯ نهایی این روایت این است که حـکم به تخییر صحیح می باشد لکن نماز تمام، رحجان زیاد و فضیلت شدیده ای دارد.

 والسلام