موضوع: ترتیب اتیانِ واجباتِ بعد از نماز(نماز احتیاط، تشهد و سجده منسیه و سجده سهو) / حکم قضای اجزای فراموش شده /کتاب الصلاة
مطلب در ادامه مساله دهم بود.
أمّا إذا علم أنّه نسي أحدهما و شكّ في أنّه هل تذكّر قبل الدخول في الركوع أو قبل السلام و تداركه أم لا فالأحوط القضاء.[1]
در این صورت مصلی علم به ترک سجده نسیاناً دارد اما شک او در این است که نمی داند آیا قبل از رفتن به رکوع متذکر این نسیان شده و آن را جبران نموده یا خیر؟
وجوب قضای سجده بنا بر استصحاب عدم اتیان
در این فرض اگر تدارک سجده قبل از رکوع نموده باشد چیزی به گردن او نیست و در صورتی که چنین نباشد، باید بعد از نماز قضای سجده را بجا آورد. اما در صورت شک در اتیان سجده و عدم علم به جبران آن قبل از رکوع، اظهر آن است که آن را قضا نماید. علت این حکم جریان استصحاب می باشد. زیرا مصلی نمی داند سجده را در محلش اتیان نموده است یا خیر؟ که در این صورت استصحاب عدم اتیان جاری می باشد.
البته می دانیم که در مساله قضای نماز استصحاب عدم جاری نمی باشد، زیرا موضوع وجوب القضا در باب نماز، فوت الفریضه می باشد و فوت امری وجودی است که بواسطه استحاب عدم اتیان ثابت نمی گردد. لذا صورت فرض ما با باب قضای نماز متفاوت است. یعنی این مساله که ما در آن در قضای سجده بحث می کنیم، با مساله قضای نماز فرق می کند. چرا که موضوع در این مساله عنوان تَرک و عدم الاتیان است که عدمی می باشد و صرف العدم در استصحاب عدم کفایت می کند. لذا با این بیان موضوع وجوب قضا ثابت می شود.
توهم عدم جریان قاعده فراغ و پاسخ به توهم
در این فرع ممکن است توهم شود قاعده فراغ نیز جاری نمی باشد. چرا که محل جریان قاعده فراغ شک در صحت نماز است. لکن در بحث ما مفروض این است که اصل نماز صحیح است و تنها کلام در اتیان سجده است و شکی در صحت اصل نماز وجود ندارد. مفروض اتمام نماز و بعداز آن حدوث شک می باشد. و در صورت جریان قاعده فراغ این قاعده حاکم بر استصحاب عدم خواهد بود.
لکن این توهم مدفوع است. زیرا قاعده فراغ اثبات صحت منجزه می کند، حال آنکه فرع مورد بحث در مورد صحت معلقه است. یعنی صحتی که معلق به اتیان سجده است. لذا اگر قضا تا گذشتن وقت به تاخیر بیافتد یا بین نماز و قضای سجده اتیان منافی شود، نماز باطل خواهد شد. بنا بر این قاعده فراغ صحت کامل و منجز را اثبات می کند که موجود نیست و آنچه وجود دارد صحت معلقه است. بنا بر این بیان امکان جریان قاعده فراغ در این فرع برای اثبات صحت منجزه وجود دارد. یعنی با اجرای قاعده فراغ می توان گفت: نماز صحیح است بدون آنکه نیازمند به قضای سجده باشیم.
بنا بر این اجرای قاعده فراغ تحصیل حاصل نیست. زیرا این قاعده بدون نیاز به ضمیمه ای برای نماز حکم به صحت می کند. در حالی که اگر صحت بوسیله چیزی دیگر اثبات شود، صحتی خواهد بود معلق به ضم ضمیمه یعنی اتیان سجده.
اشکال مرحوم خویی به جریان قاعده فراغ
مرحوم سیدنا الاستاد در امکان جریان قاعده فراغ اشکال دیگری وارد نموده است. [2]ایشان می فرماید: قاعده فراغ اماره ای عقلایی است که می گوید: انسان در مقام امتثال چیزی را عمداً ترک نمی کند، ترک از روی غفلت نیز از عقلا امری بعید است. لذا اگر بعد از عمل در ترک عمدی و ترک بواسطه غفلت شک شود، گفته می شود هر دو شک خلاف اصل عقلایی می باشند. قاعده فراغ نیز بر همین مطلب و نه بیش از آن دلالت دارد. لکن در فرع جاری ما علم به وجود نسیان داریم، اما شک در این است که آیا این نسیان تا بعد از رکوع امتداد پیدا کرد یا آنکه مصلی قبل از رکوع متذکر شد و جبران ما فات نمود؟ لذا شک در انقطاع نسیان است و نه در اصل نسیان. در این مورد نیز ما اصلی نداریم که دلالت بر صحت عمل داشته باشد. زیرا صحت عمل در این مورد متفرع بر آن است که انقطاع نسیان حاصل شود. لذا ما نمی توانیم به وسیله جریان قاعده فراغ در این مورد حکم به صحت نماییم.
بعد از عدم اجرای این قاعده نیز نوبت به جریان استصحاب خواهد رسید که اثبات وجوب قضا می نماید.
مساله یازدهم، ترتیب اتیان واجبات بعد از نماز
مسألة 11: لو كان عليه صلاة الاحتياط و قضاء السجدة أو التشهّد فالأحوط تقديم الاحتياط[3]
اگر در نمازی سببی برای وجوب نماز احتیاط بوجود آید و از جهت دیگر در همان نماز سجده ای نیز فراموش شود و قضای آن بعد از نماز لازم گردد. همچنین سجده سهو نیز بعد از نماز به سببی مثل قیام سهوی لازم باشد، کدامیک را باید مقدم و کدام را باید موخر کرد؟
در این صورت بر مصلی لازم است ابتدا نماز احتیاط، بعد از آن قضای تشهد یا سجده منسیه و بعد از این ها سجده سهو را اتیان نماید.
دلیل این حکم آن است که سجده سهو واجب مستقلی است که حال کفاره را دارد و از اجزا و یا متمم نماز نمی باشد. لذا محل اتیان آن در انتهای اعمال است. اما محل بجا آوردن تشهد و سجده منسیه بعد از اتمام و انتهای نماز می باشد. زیرا در ادله، محل ادای آن را بعد از فارغ شدن از نماز بیان کرده اند. بنا بر این،محل اتیان تشهد و سجده منسیه بعد از نماز احتیاط می باشد، چرا که این احتمال وجود دارد که نماز احتیاط جزئی از نماز باشد و مادامی که نماز احتیاط اتیان نشود، اتمام نماز محرز نمی باشد، زیرا امام علیه السلام نماز احتیاط را جزء متمم نماز دانسته است. این ترتیب بر اساس ادله بود.
لکن در ترتیب گفته شده شبهه ای وجود دارد که از روایت ابی حمزه بطائنی نشأت می گیرد. البته او ظاهراً همان بطائنی معروف است که ابن فضال در حق او گفته: «انه کذاب متهم»[4] لذا او جدا ضعیف است و نمی تواند از ثقات باشد و همچنین نمی توان به روایات او اعتماد نمود.
علاوه بر ضعف سندی، روایت ضعف دلالی نیز دارد که ان شاء الله بررسی خواهیم کرد.
والسلام

---