< فهرست دروس

درس خارج فقه استاد موسوی جزایری

92/12/03

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: موارد وجوب سجده سهو / موجبات سجده سهو و کیفیت و احکام آن /کتاب الصلاة
ششم، حکم قیام در محل قعود و قعود در محل قیام
السادس: للقيام في موضع القعود أو العكس[1]
یکی دیگر از موارد وجوب سجده سهو قیام سهوی زائد و بلامحل در نماز است. یعنی مصلی سهواً در نماز در محل قعود قیام نماید و پس از آن متوجه شود بنشیند. عکس این صورت یعنی قعود سهوی در موضع قیام نیز موجب سجده سهو می باشد. لذا اگر مصلی در موضع قیام سهوا بنشیند و پس از آن متوجه شود و بایستد نیز باید بعد از نماز سجده سهو بجا آورد.
دلیل این فتوا اولاً شهرت بین العلماست و بالاتر از آن اجماعی است که در بعض کلمات بزرگان بیان شده.
از روایات نیز صحيحه معاويه بن عمّار بر این مطلب دلالت دارد. عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: «عن الرجل يسهو فيقوم في حال قعود أو يقعد في حال قيام، قال: يسجد سجدتين بعد التسليم، و هما المرغمتان، ترغمان الشيطان»[2] شیخ کلینی از علی بن ابراهیم قمی صاحب تفسیر قمی از یونس بن عبد الرحمن و او از معاویه بن عمار که از اجله اصحاب امام صادق است این حدیث را روایت نموده. این روایت مضمر است لکن از جهتی که مُضمِر معاویه ابن عمار است و او جز از امام معصوم سوال نمی کند، اضمار روایت خدشی به سند روایت وارد نمی کند.
در روایت از وظیفه نماز گزاری سوال شده که در محل نشستن در نماز سهوا بر می خیزد و یا در محل قیام سهوا می نشیند. امام علیه السلام در جواب می فرماید: بعد از سلام نماز باید دو سجده بجا آورد که این دو سجده دماغ شیطان را به خاک می مالند. زیرا شیطان مامور به سجود شد و سجده ننمود و همچنین از آن جهت که سبب سهو نیز شیطان است لذا به وسیله سجده بینی شیطان به خاک مالیده می شود.
این روایت صحیح به وضوح دال بر وجوب سجده سهو بجهت قیام در موضع قعود و قعود در موضع قیام می باشد.

بررسی روایات معارض
لکن روایاتی با این روایت معارضه دارند؛ در صورتی که معارضه ای وجود نداشته باشد این حدیث واجب العمل می باشد. روایت اول: صحیحه حلبی است که می فرماید: «إذا قمت في الركعتين من ظهر أو غيرها فلم تتشهّد فيهما فذكرت ذلك في الركعة الثالثة قبل أن تركع فاجلس و تشهّد و قم فأتمّ صلاتك، و إن أنت لم تذكر حتّى تركع فامض في صلاتك حتّى تفرغ، فاذا فرغت فاسجد سجدتي السهو بعد التسليم قبل أن تتكلّم»[3]
روایت در مورد نماز گزاری است که تشهد را فراموش نموده و قیام کرده بر اساس روایت مصلی باید بنشیند و تشهد را بجا آورد که در این صورت مصداق قیام در غیر محل ایجاد می شود. اما در صورتی که تشهد فراموش شود و مصلی تا وارد شدن به رکوع متوجه نسیان نشود باید نماز را ادامه دهد تا به اتمام برسد؛ بنا بر روایت بعد از نماز مصلی قبل از هر کار باید دو سجده سهو بجا آورد.
بنا بر این روایت، امام سجده سهو را برای نسیان تشهد واجب دانسته اما در صورت انتباه قبل از ورود به رکوع فرموده نیازی به سجده سهو نمی باشد یعنی سجده سهو بدلیل قیام زائد موجب سجده سهو نمی باشد. بنا بر این معنا این روایت با روایت معاویه بن عمار معارضه دارد.

روایت دوم: وبإسناده عن الحسين بن سعيد، عن محمّد بن سنان، عن عبد الله بن مسكان، عن محمّد بن علي الحلبي قال : «سألت أبا عبد الله ( عليه السلام ) عن الرجل يسهو في الصلاة فينسى التشهّد ؟ قال : يرجع فيتشهّد، قلت : أيسجد سجدتي السهو ؟ فقال : لا، ليس في هذا سجدتا السهو».
این روایت باسناد محمد ابن الحسن یعنی شیخ طوسی از حسین بن سعید اهوازی که از اجل ثقات است از محمد ابن سنان که ضعیف است و او از محمد ابن مسکان که از اصحاب اجماع است و او از محمد بن علی الحلبی، حلبی در روایات به افراد متعددی اطلاق می شود که همه آنها ثقه هستند. اما در مجموع روایت بدلیل وجود محمد ابن سنان در سند ضعیف می باشد.
در روایت آمده در صورت نسیان تشهد و رجوع و تدارک آن، نیازی به سجده سهو بدلیل قیام زائد نمی باشد. این روایت هم صریح در مطلوب است لکن از لحاظ سندی ضعیف می باشد.

روایت سوم: روایتی که از تمام این روایات دلالت واضح تری بر مدعا دارد: وبإسناده عن الحسين بن سعيد، عن محمّد بن سنان، عن ابن مسكان،عن أبي بصير قال: «سألته عمّن نسي أن يسجد سجدة واحدة فذكرها و هو قائم قال: يسجدها إذا ذكرها ما لم يركع، فان كان قد ركع فليمض على صلاته فاذا انصرف قضاها، و ليس عليه سهو»[4]
در روایت به تصریح به این نکته اشاره شده که سجده سهو در این حالت واجب نمی باشد
اما سند روایت: طریق مذکور در سند بدلیل وجود محمد بن سنان ضعیف می باشد اما با توجه به طریق دیگری که محمد بن سنان در آن وجود ندارد صحیح می باشد.
بعد از بررسی این روایات می گوییم: بنا بر صحیحه معاویه بن عمار، قیام زائد در نماز موجب سجده سهو می باشد. لکن روایات صحیحه که بعد از آن ذکر شد با این وجوب معارضه می کنند و بعد از معارضه نتیجه این است که بنا بر جمع عرفی باید روایات دال بر لزوم سجده سهو را بر استحباب حمل نماییم. اما در صورت عدم وجود جمع عرفی باید به قواعد باب تعارض عمل نمود.

بررسی حکم وجوب سجده سهو در مطلق زیادی و نقیصه در نماز
بل لكلّ زيادة و نقيصة لم يذكرها في محلّ التدارك[5]
مطلب دیگر وجوب سجده سهو در صورت عروض هر نوع زیادی و یا نقیصه ای در نماز می باشد و این قول بین برادران اهل سنت به صورت اجماع وجود دارد.
روایت سفیان بن سمط دال بر وجوب سجده سهو در کل نقیصه و زیاده می باشد. وبإسناده عن أحمد بن محمد بن عيسى، عن الحسين بن سعيد، عن ابن أبي عمير، عن بعض أصحابنا، عن سفيان بن السمط عن أبي عبد اللّٰه (عليه السلام) «قال: تسجد سجدتي السهو في كلّ زيادة تدخل عليك أو نقصان»[6] این روایت دلالت بر وجوب سجده سهو در هر نقیصه و زیادی سهوی در نماز دارد. دلالت روایت بر مطلب واضح است

اشکال و پاسخ در سند روایت
لکن کلام در سند روایت است که دو ایراد به آن وارد می باشد. اول: آنکه روایت مرسل است؛ زیرا ابن ابی عمیر از بعض اصحاب نقل روایت نموده و اسم آن بعض را ذکر ننموده. دوم: وجود سفیان بن سمط در سند روایت است. چرا که سفیان بن سمط مجهول است و توثیقی در کتب رجالی در مورد او ذکر نشده. لذا استدلال به این روایت محل اشکال است.
لکن به اشکال سندی اول چنین جواب داده شده که مرسل ابن ابی عمیر است که گفته شده مراسیل او مثل مسانید است. اما اشکال دوم نیز چنین پاسخ داده شده که ابن ابی عمیر از اصحاب اجماع است که هرگاه روایتی از یکی از اصحاب اجماع نقل شده باشد دلیل بر این است که آن روایت از معصوم صادر گشته است و تردید و مناقشه در آن جایز نمی باشد.
لکن سید خویی در این مورد بحث طولانی نموده که ان شاء الله کلام ایشان را در جلسه آینده ذکر خواهیم کرد و نظر خود را در این مورد بیان خواهیم نمود.


BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo