درس خارج فقه استاد موسوی جزایری
93/02/13
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: بررسی
نوافلی که به صورت خاص و مراد واقع نمی شوند /شک در رکعات نافله /
شکوک غیر معتبر/کتاب الصلاة
بررسی نوافلی که به صورت خاص و مراد واقع نمی شوند
کلام به بحث جمع بین صحت نماز و عدم وقوع نماز منوی مثل غفیله رسید. توضیح اینکه: مصلی نیت مثلا نماز غفیله می نماید، لکن فراموش می کند آیه شریفه «وَذَاالنُّونِ إِذ ذَّهَبَ مُغَاضِبًا ...»[1]را قرائت نماید و بعد از نماز متذکر این نسیان می شود. در این حال نماز او صحیح است و دو رکعت نماز مستحب از جانب مصلی واقع شده، لکن این دو رکعت نماز غفیله محسوب نمی شوند؛ چرا که شرایط و اجزای آن را رعایت ننموده.
مناقشه ای در کلام سید ماتن و پاسخ به آن
اما اشکالی که در این بین وجود داشت، در نیت این نماز بود. زیرا نیت مصلی به نماز غفیله تعلق گرفته بود و آنچه در خارج محقق شد، نماز نافله ی عادی بود که مصلی آن را نیت ننموده بود. لذا ما قٌصِد لم یَقَع و ما وَقَعَ لَم یُقصد. و بنا بر اینکه نماز ولو مستحب عملی عبادی است، محتاج نیت می باشد و در فرض ما چنین نمازی فاقد نیت است، چگونه این عمل صحیح واقع می گردد.
سید حکیم در حل این مشکل به مساله تعدد مطلوب تمسک نمودند[2]. لکن سیدناالاستاد پاسخ سید حکیم را نپذیرفتند و فرمودند[3]: بین موارد مختلف تفاوت وجود دارد، گاهی بین ما وَقَع و ما قُصِد تباین وجود دارد، مثلا مصلی باید نماز ظهر بخواند لکن نیت نماز عصر می کند و بعد از آن متوجه می شود که باید نماز ظهر بجا آورد. در این مثال نماز ظهر نمی تواند جایگزین نماز عصر باشد، چرا که بین این دو نماز تباین وجود دارد و نیت یکی از این دو مکفی از دیگری نمی باشد. اما اگر بین دو نماز نسبت عموم و خصوص و طبیعت و مصداق برقرار باشد، و مصلی نیت مصداق خاصی کند و آن مصداق در خارج محقق نگردد، به هر حال نیت طبیعت موجود است و این مقدار در صحت آن نماز کافی است؛ لذا طبیعت نماز ولو در ضمن نماز غفیله نباشد، در خارج محقق می گردد.
اشکال به بیان سید خویی و بیان مختار
اما در این کلام سیدناالاستاد اشکال کردیم و گفتیم: اگر انسان نیت طبیعت را متقید به خصوصیتی نماید، با طبایع مقید دیگر مباین خواهد بود. اگر طبیعت مقید به قید خاصی نگردد مانعی نیست لکن در خارج محقق نمی گردد.
بنا بر این طریق حل این اشکال همان است که سید حکیم بیان نمودند، یعنی مساله تعدد و وحدت مطلوب، وحدت مطلوب به این معنی است که مصلی نیت امتثال نماز مقید به غفیله بودن نماید در این صورت اگر خصوصیت چنین نمازی رعایت نشود، نماز باطل خواهد بود. اما در صورتی که نماز بر سبیل تعدد مطلوب و مطلوبٌ فی مطلوبٍ اتیان گردد و امر نماز را چنین اتیان کند که نیت نماز نافله و در همان وقت مطلوبیت غفیله را نیز در نظر داشته باشد. در این صورت نیت نماز غفیله از باب مطلوب فی مطلوب می باشد و اگر حیثیت غفیله بودن فوت شود، مطلوب اول که اصل طبیعت نماز نافله است موجود می باشد.
همچنین گفتیم غالباً نیز مساله همین گونه است، در جایی که از انسان خصوصیت نمازی فوت شود اگر از آن مصلی سوال شود، معلوم می شود که در ارتکاز ذهن او وحدت مطلوب منوی نبوده بلکه او تعدد مطلوب را نیت نموده است. نشان این مطلب آن است که انسان در صورت دائر بودن بین بطلان و واقع شدن نماز بدون تقید به غفیله بودن، دومی را انتخاب می کند.
بنا بر این به نظر ما بیان آنچه سید یزدی در وجه جمع صحت و عدم وقوع نماز غفیله در کتاب عروه بیان کرده اند، صحیح می باشد.
حکم قضای تسبیحات منسیِ نماز جعفر
وإن نسي بعض التسبيحات في صلاة جعفر قضاه متى تذكر[4]
در نماز جعفر لازم است در هر رکعت هفتاد و پنج بار تسبحات اربعه خوانده شود. اگر مصلی در نماز خود مقداری از این تسبیحات را فراموش نماید، لازم است هرگاه که متذکر شد آن مقدار را قضا نماید. دلیل این حکم دو روایتی هستند که در این مورد وارد شده اند.
روایت اول: آنچه که شیخ طبرسي در الاحتجاج و شيخ طوسي في كتاب الغيبه از حميري نقل نموده اند «سأله (عليه السلام) عن صلاة جعفر إذا سها في التسبيح في قيام أو قعود، أو ركوع أو سجود و ذكره في حالة اخرى قد صار فيها من هذه الصلاة هل يعيد ما فاته من ذلك التسبيح في الحالة التي ذكره أم يتجاوز في صلاته؟ التوقيع: إذا سها في حالة عن ذلك ثمّ ذكره في حالة اخرى قضى ما فاته في الحالة التي ذكره»[5]
ظاهر از «حالة اخرى» حالت دیگری در نماز می باشد.
این روایت نه از حیث سند و نه از حیث دلالت مساعدتی بر اثبات این حکم ندارد. از جهت سند این روایت ضعیف می باشد. اما از جهت دلالت نیز می گوییم: در این روایت محل قضای تسبیحات در نماز بیان شده لکن محل کلام ما اعم از آن است و شامل بعد از نماز نیز می باشد. اما روایت نسبت آن ساکت است.
روایت دیگر: إسناده عن أبان قال: «سمعت أبا عبد اللّٰه (عليه السلام) يقول: من كان مستعجلًا يصلّي صلاة جعفر مجرّدة، ثمّ يقضي التسبيح و هو ذاهب في حوائجه»[6]
روایت در مورد مصلیِ عاجز از اتیان تسبیحات نماز جعفر می باشد. در این صورت امام علیه السلام اجازه داده که نماز را بدون تسبحات اتیان شود و بعد از نماز در زمان امکان تسبحات نماز قضا شوند.
این روایت نیز از لحاظ سندی دچار ضعف می باشد و علاوه بر این اشکال، دلالت آن اختصاص به صورت عجز دارد در حالی که بحث ما در مورد صورت سهو و نسیان می باشد.
لذا در نهایت دلیلی بر قضای تسبیحات منسی در هنگام تذکر وجود ندارد و امکان اتیان آن با نیت قطعی مشکل است.
حل مشکل با تمسک به قاعده تسامح در ادله سنن
البته امکان قضا با تمسک به قاعده تمسک به تسامح در ادله سنن رجاءً ممکن می باشد. زیرا این امر از مستحبات و در این مورد نیز روایت وارد است و ضعف سندی روایت نیز با تمسک به اخبار من بلغ تقویت می گردد. لذا می توان گفت: این عمل، مطلوب است و خداوند به آن ثواب اعطا خواهد نمود.
لکن باید توجه داشت که ضعف دلالی روایات با تمسک به قاعده تسامح در ادله سنن جبران نمی گردد.
بررسی نوافلی که به صورت خاص و مراد واقع نمی شوند
کلام به بحث جمع بین صحت نماز و عدم وقوع نماز منوی مثل غفیله رسید. توضیح اینکه: مصلی نیت مثلا نماز غفیله می نماید، لکن فراموش می کند آیه شریفه «وَذَاالنُّونِ إِذ ذَّهَبَ مُغَاضِبًا ...»[1]را قرائت نماید و بعد از نماز متذکر این نسیان می شود. در این حال نماز او صحیح است و دو رکعت نماز مستحب از جانب مصلی واقع شده، لکن این دو رکعت نماز غفیله محسوب نمی شوند؛ چرا که شرایط و اجزای آن را رعایت ننموده.
مناقشه ای در کلام سید ماتن و پاسخ به آن
اما اشکالی که در این بین وجود داشت، در نیت این نماز بود. زیرا نیت مصلی به نماز غفیله تعلق گرفته بود و آنچه در خارج محقق شد، نماز نافله ی عادی بود که مصلی آن را نیت ننموده بود. لذا ما قٌصِد لم یَقَع و ما وَقَعَ لَم یُقصد. و بنا بر اینکه نماز ولو مستحب عملی عبادی است، محتاج نیت می باشد و در فرض ما چنین نمازی فاقد نیت است، چگونه این عمل صحیح واقع می گردد.
سید حکیم در حل این مشکل به مساله تعدد مطلوب تمسک نمودند[2]. لکن سیدناالاستاد پاسخ سید حکیم را نپذیرفتند و فرمودند[3]: بین موارد مختلف تفاوت وجود دارد، گاهی بین ما وَقَع و ما قُصِد تباین وجود دارد، مثلا مصلی باید نماز ظهر بخواند لکن نیت نماز عصر می کند و بعد از آن متوجه می شود که باید نماز ظهر بجا آورد. در این مثال نماز ظهر نمی تواند جایگزین نماز عصر باشد، چرا که بین این دو نماز تباین وجود دارد و نیت یکی از این دو مکفی از دیگری نمی باشد. اما اگر بین دو نماز نسبت عموم و خصوص و طبیعت و مصداق برقرار باشد، و مصلی نیت مصداق خاصی کند و آن مصداق در خارج محقق نگردد، به هر حال نیت طبیعت موجود است و این مقدار در صحت آن نماز کافی است؛ لذا طبیعت نماز ولو در ضمن نماز غفیله نباشد، در خارج محقق می گردد.
اشکال به بیان سید خویی و بیان مختار
اما در این کلام سیدناالاستاد اشکال کردیم و گفتیم: اگر انسان نیت طبیعت را متقید به خصوصیتی نماید، با طبایع مقید دیگر مباین خواهد بود. اگر طبیعت مقید به قید خاصی نگردد مانعی نیست لکن در خارج محقق نمی گردد.
بنا بر این طریق حل این اشکال همان است که سید حکیم بیان نمودند، یعنی مساله تعدد و وحدت مطلوب، وحدت مطلوب به این معنی است که مصلی نیت امتثال نماز مقید به غفیله بودن نماید در این صورت اگر خصوصیت چنین نمازی رعایت نشود، نماز باطل خواهد بود. اما در صورتی که نماز بر سبیل تعدد مطلوب و مطلوبٌ فی مطلوبٍ اتیان گردد و امر نماز را چنین اتیان کند که نیت نماز نافله و در همان وقت مطلوبیت غفیله را نیز در نظر داشته باشد. در این صورت نیت نماز غفیله از باب مطلوب فی مطلوب می باشد و اگر حیثیت غفیله بودن فوت شود، مطلوب اول که اصل طبیعت نماز نافله است موجود می باشد.
همچنین گفتیم غالباً نیز مساله همین گونه است، در جایی که از انسان خصوصیت نمازی فوت شود اگر از آن مصلی سوال شود، معلوم می شود که در ارتکاز ذهن او وحدت مطلوب منوی نبوده بلکه او تعدد مطلوب را نیت نموده است. نشان این مطلب آن است که انسان در صورت دائر بودن بین بطلان و واقع شدن نماز بدون تقید به غفیله بودن، دومی را انتخاب می کند.
بنا بر این به نظر ما بیان آنچه سید یزدی در وجه جمع صحت و عدم وقوع نماز غفیله در کتاب عروه بیان کرده اند، صحیح می باشد.
حکم قضای تسبیحات منسیِ نماز جعفر
وإن نسي بعض التسبيحات في صلاة جعفر قضاه متى تذكر[4]
در نماز جعفر لازم است در هر رکعت هفتاد و پنج بار تسبحات اربعه خوانده شود. اگر مصلی در نماز خود مقداری از این تسبیحات را فراموش نماید، لازم است هرگاه که متذکر شد آن مقدار را قضا نماید. دلیل این حکم دو روایتی هستند که در این مورد وارد شده اند.
روایت اول: آنچه که شیخ طبرسي در الاحتجاج و شيخ طوسي في كتاب الغيبه از حميري نقل نموده اند «سأله (عليه السلام) عن صلاة جعفر إذا سها في التسبيح في قيام أو قعود، أو ركوع أو سجود و ذكره في حالة اخرى قد صار فيها من هذه الصلاة هل يعيد ما فاته من ذلك التسبيح في الحالة التي ذكره أم يتجاوز في صلاته؟ التوقيع: إذا سها في حالة عن ذلك ثمّ ذكره في حالة اخرى قضى ما فاته في الحالة التي ذكره»[5]
ظاهر از «حالة اخرى» حالت دیگری در نماز می باشد.
این روایت نه از حیث سند و نه از حیث دلالت مساعدتی بر اثبات این حکم ندارد. از جهت سند این روایت ضعیف می باشد. اما از جهت دلالت نیز می گوییم: در این روایت محل قضای تسبیحات در نماز بیان شده لکن محل کلام ما اعم از آن است و شامل بعد از نماز نیز می باشد. اما روایت نسبت آن ساکت است.
روایت دیگر: إسناده عن أبان قال: «سمعت أبا عبد اللّٰه (عليه السلام) يقول: من كان مستعجلًا يصلّي صلاة جعفر مجرّدة، ثمّ يقضي التسبيح و هو ذاهب في حوائجه»[6]
روایت در مورد مصلیِ عاجز از اتیان تسبیحات نماز جعفر می باشد. در این صورت امام علیه السلام اجازه داده که نماز را بدون تسبحات اتیان شود و بعد از نماز در زمان امکان تسبحات نماز قضا شوند.
این روایت نیز از لحاظ سندی دچار ضعف می باشد و علاوه بر این اشکال، دلالت آن اختصاص به صورت عجز دارد در حالی که بحث ما در مورد صورت سهو و نسیان می باشد.
لذا در نهایت دلیلی بر قضای تسبیحات منسی در هنگام تذکر وجود ندارد و امکان اتیان آن با نیت قطعی مشکل است.
حل مشکل با تمسک به قاعده تسامح در ادله سنن
البته امکان قضا با تمسک به قاعده تمسک به تسامح در ادله سنن رجاءً ممکن می باشد. زیرا این امر از مستحبات و در این مورد نیز روایت وارد است و ضعف سندی روایت نیز با تمسک به اخبار من بلغ تقویت می گردد. لذا می توان گفت: این عمل، مطلوب است و خداوند به آن ثواب اعطا خواهد نمود.
لکن باید توجه داشت که ضعف دلالی روایات با تمسک به قاعده تسامح در ادله سنن جبران نمی گردد.
