درس خارج فقه استاد موسوی جزایری
93/07/08
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: روايات دال بر
حرمت/تحريم ربا
بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحِيم
کلام در ادله حرمت ربا بود و گفتيم: بر اين مطلب ادله ثلاثه به ضميمه دليل عقل دلالت دارند. مقصود از ادله ثلاثه کتاب و سنت و اجماع مي باشد. همچنين آيات حرمت ربا را بيان کرديم و ان شا الله آنچه که بر حرمت ربا در روايات شريعت مقدسه از وجود مقدس نبي اکرم و اولياء طاهرينش آمده را بيان خواهيم نمود.
طوائف روايات دال بر حرمت ربا
دسته اول: روايات مشتمل بر عنوان لعن
صاحب وسائل اين روايات در باب چهارم از ابواب حرمت ربا طرح نموده
حديث اول:مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عُلْوَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ زَيْدِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِيٍّ ع قَالَ: لَعَنَ رَسُولُ اللَّهِ ص الرِّبَا وَ آكِلَهُ- وَ بَائِعَهُ وَ مُشْتَرِيَهُ وَ كَاتِبَهُ وَ شَاهِدَيْهِ.[1]در اين روايت رسول خدا، حتي کاتب سند ربا و شاهدان آن را مورد لعن قرار داده. مرحوم صدوق نيز اين روايت را به صورت مرسل از رسول خدا روايت نموده.
حديث دوم از شيخ صدوق است:مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ شُعَيْبِ بْنِ وَاقِدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ زَيْدٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ ع فِي مَنَاهِي النَّبِيِّ ص أَنَّهُ نَهَى عَنْ أَكْلِ الرِّبَا وَ شَهَادَةِ الزُّورِ وَ كِتَابَةِ الرِّبَا- وَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ لَعَنَ آكِلَ الرِّبَا وَ مُؤْكِلَهُ وَ كَاتِبَهُ وَ شَاهِدَيْهِ.[2]
در اين روايت نيز همه افراد دخيل در ربا من جمله آخذ، آکل، کاتب سند و شاهدان آن را مورد لعن قرار داده. بنا بر اين روايت نيز حرمت ربا معلوم مي شود، چرا که کسي مورد لعن رسول الله قرار نمي گيرد مگر آنکه مرتکب معصيت و حرام شده باشد و کسي که مرتکب مکروه و مباح شده باشد هرگز مورد لعن قرار نمي گيرد، لذا لعن معصوم دال بر حرمت مي باشد.
دسته دوم: رواياتي که دلالت بر اخبث المکاسب و شرالمکاسب بودن ربا دارند
حديث اول:وَ عَنْهُمْ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِي جَمِيلَةَ عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِيفٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: أَخْبَثُ الْمَكَاسِبِ كَسْبُ الرِّبَا.[3]حديث دوم:قَالَ وَ مِنْ أَلْفَاظِ رَسُولِ اللَّهِ ص الْمُوجَزَةِ الَّتِي لَمْ يُسْبَقْ إِلَيْهَا شَرُّ الْمَكَاسِبِ كَسْبُ الرِّبَا.[4]يعني زشت تر از کسب بوسيله ربا در ميان مکاسب وجود ندارد.
حديث سوم:وَ فِي مَعَانِي الْأَخْبَارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْقَطَّانِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى بْنِ زَكَرِيَّا عَنْ بَكْرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَبِيبٍ عَنْ تَمِيمِ بْنِ بُهْلُولٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْفَضْلِ الْهَاشِمِيِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع مَا مَعْنَى قَوْلِ الْمُصَلِّي فِي تَشَهُّدِهِ- لِلَّهِ مَا طَابَ وَ طَهُرَ وَ مَا خَبُثَ فَلِغَيْرِهِ- قَالَ مَا طَابَ وَ طَهُرَ كَسْبُكَ الْحَلَالُ مِنَ الرِّزْقِ- وَ مَا خَبُثَ فَالرِّبَا.[2]
کتاب معاني الاخبار متعلق به شيخ صدوق مي باشد. در اين روايت از بين جميع مکاسب هرچه که طيب و طاهر باشد حلال است اما آنچه خبيث است و حرام ربا مي باشد.
دسته و طائفه سوم روايات: رواياتي هستند که تصريح به عقاب دارند.
حديث اول:وَ فِي عِقَابِ الْأَعْمَالِ بِسَنَدٍ تَقَدَّمَ فِي عِيَادَةِ الْمَرِيضِ «5» عَنِ النَّبِيِّ ص فِي حَدِيثٍ قَالَ: وَ مَنْ أَكَلَ الرِّبَا مَلَأَ اللَّهُ بَطْنَهُ مِنْ نَارِ جَهَنَّمَ بِقَدْرِ مَا أَكَلَ- وَ إِنِ اكْتَسَبَ مِنْهُ مَالًا لَمْ يَقْبَلِ اللَّهُ مِنْهُ شَيْئاً مِنْ عَمَلِهِ- وَ لَمْ يَزَلْ فِي لَعْنَةِ اللَّهِ وَ الْمَلَائِكَةِ مَا كَانَ عِنْدَهُ قِيرَاطٌ[2]
کتاب عقاب الاعمال گاهي با نام ثواب الاعمال ناميده مي شود و متعلق به شيخ صدوق است. رسول اکرم در اين روايت به اين نکته اشاره دارد که در صورتي که در مال شخصي جزئي از ربا وجود داشته باشد، ديگر هيچ عملي از او مقبول واقع نخواهد شد. مثلا اگر شخص انفاقي در راه خدا انجام دهد يا عمل خير ديگري انجام دهد از وي قبول نخواهد شد. همچنين مادامي که اقل جزئي از ربا در مال او باشد، خدا و ملائکه او را لعنت خواهند نمود.
حديث دوم:الْفَضْلُ بْنُ الْحَسَنِ الطَّبْرِسِيُّ فِي مَجْمَعِ الْبَيَانِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص لَمَّا أُسْرِيَ بِي إِلَى السَّمَاءِ رَأَيْتُ قَوْماً- يُرِيدُ أَحَدُهُمْ أَنْ يَقُومَ وَ لَا يَقْدِرُ عَلَيْهِ مِنْ عِظَمِ بَطْنِهِ- قَالَ قُلْتُ: مَنْ هَؤُلَاءِ يَا جَبْرَئِيلُ- قَالَ هَؤُلَاءِ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا.[2]
حديث سوم:أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى فِي نَوَادِرِهِ عَنْ أَبِيهِ قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ يَعْنِي الْجَوَادَ ع السُّحْتُ الرِّبَا.[2]
حديث چهارم:الْعَيَّاشِيُّ فِي تَفْسِيرِهِ عَنْ شِهَابِ بْنِ عَبْدِ رَبِّهِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ آكِلُ الرِّبَا لَا يَقُومُ حَتَّى يَتَخَبَّطَهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ.[2]
يعني آکل ربا در اثر مس شيطان دچار جنون مي شود.
حديث پنجم: وَ عَنْهُ ع إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِقَوْمٍ هَلَاكاً ظَهَرَ فِيهِمُ الرِّبَا.[2]
در روايات پيش از اين دسته روايات وعده عذاب اخروي داده شده بود اما در اين روايت وعده عذاب مربوط به عذاب دنيويست. اين روايت مي فرمايد اگر خداوند هلاک و نابودي قومي را در دنيا بخواهد، ربا را در ميان آنان رايج خواهد کرد.
دسته چهارم: روايات قياس ربا را با کبائر موبقه مثل زنا
اين دسته روايات ربا را با کبائري مثل زناي با محارم مقايسه نموده اند و در همين روايات آمده که حرمت ربا از اين کبائر اسوء و اشد مي باشد.
حديث اول:مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: دِرْهَمٌ رِبًا أَشَدُّ مِنْ سَبْعِينَ زَنْيَةً كُلُّهَا بِذَاتِ مَحْرَمٍ.[2]
حديث دوم:وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنِالْحُسَيْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: دِرْهَمٌ رِبًا أَشَدُّ مِنْ ثَلَاثِينَ زَنْيَةً- كُلُّهَا بِذَاتِ مَحْرَمٍ مِثْلِ عَمَّةٍ وَ خَالَةٍ.[2]
حديث سوم:وَ عَنْهُ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ سَعِيدِ بْنِ يَسَارٍ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع دِرْهَمٌ وَاحِدٌ رِبًا أَعْظَمُ مِنْ عِشْرِينَ زَنْيَةً- كُلُّهَا بِذَاتِ مَحْرَمٍ.[2]
حديث چهارم:وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عَمْرٍو وَ أَنَسِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ عَنِ النَّبِيِّ ص فِي وَصِيَّتِهِ لِعَلِيٍّ ع قَالَ: يَا عَلِيُّ الرِّبَا سَبْعُونَ جُزْءاً- فَأَيْسَرُهَا مِثْلُ أَنْ يَنْكِحَ الرَّجُلُ أُمَّهُ فِي بَيْتِ اللَّهِ الْحَرَامِ- يَا عَلِيُّ دِرْهَمٌ رِبًا أَعْظَمُ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ سَبْعِينَ زَنْيَةً- كُلُّهَا بِذَاتِ مَحْرَمٍ فِي بَيْتِ اللَّهِ الْحَرَامِ.[14]حديث پنجم:وَ عَنْهُ ع قَالَ: الرِّبَا سَبْعُونَ بَاباً أَهْوَنُهَا عِنْدَ اللَّهِ كَالَّذِي يَنْكِحُ أُمَّهُ.[2]
حديث ششم: وَ عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: دِرْهَمٌ رِبًا أَعْظَمُ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ سَبْعِينَ زَنْيَةً- كُلُّهَا بِذَاتِ مَحْرَمٍ فِي بَيْتِ اللَّهِ الْحَرَامِ.[2]
حديث هفتم: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص دِرْهَمٌ رِبًا أَعْظَمُ مِنْ سَبْعِينَ زَنْيَةً.[2]
حديث هشتم: قَالَ وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع دِرْهَمٌ رِبًا أَعْظَمُ مِنْ عِشْرِينَ زَنْيَةً بِذَاتِ مَحْرَمٍ.[2]
روايات ديگري نيز در همين سياق يعني قياس ربا با بدترينِ انواع کبائر موبقه مثل زنا با محارم وجود دارد.
طرح دو سوال و پاسخ به آن ها
اول: سبب اختلاف عدد در روايات مختلف چيست و چرا گاهي ربا را با بيست و گاهي با سي و گاهي با هفتاد زنا قياس شده؟
ممکن است علت شدت ربا از جهت مصداق ظلم بودن آن باشد. مثلا گاهي مبلغ ربا کم است و گاهي زياد يا آنکه ربا گيرنده در حال اضطرار باشد يا نه، لذا اختلاف موارد و مصداقيت آنها براي ظلم سبب اختلاف عدد گشته.
دوم: در صريح بعض اين روايات بيان شده که درهمي از ربا بدتر از هفتاد بار زنا با محارم درکنار کعبه مي باشد در اين صورت اگر تزاحم بين اين دو گناه پيش آيد، بنا بر اينکه تزاحم بين اهم و مهم پيش آمده و در زمان اضطرار مهم ساقط خواهد شد، آيا شخصي از فقها قائل به ترجيح زنا مي شود؟ قطعا در چنين شرايطي فقه حکم به اکل ربا مي نمايد و نه حکم به زنا با محارم و نه حتي با غير محرم. بنا بر اين در مقام جمع بايد گفت: مرجع در مقام تزاحم ذوق فقهي و ارتکاز متشرعه مي باشد. يعني اگر تزاحم بين دو حرام ايجاد شد در مقام تشخيص مهم و اهم بايد به ازتکاز متشرعه و ذوق فقهي مراجعه نمود. در اين صورت نيز بلا شک حکم به اقبحيت زنا داده مي شود و در صورت تزاحم امکان اختيار زنا نمي باشد.
اما بعد از فهميدن مهم بودن زنا و اهميت ربا چگونه بايد اين روايات را تفسير نمود؟ به نظر ما بايد گفت ميزان در تحريم، مفسده و مبغوضيت مي باشد. و اين روايات نظري به ميزان مفسده و مبغوضيت که ملاک حرمت مي باشند ندارند و تنها اين روايات ناظر به عقوبت اخروي اين معاصي مي باشد. يعني عقوبت اخروي ربا بيش از زنا مي باشد. اما ميزان مبغوضيت عمل همان است که ذوق متشرعه مي فهمد. بنا بر اين در مقام تزاحم لازم است تقديم حرمت زنا داده شود، چرا که بنا بر ذوق متشرعه اهم حرمت زنا مي باشد.
وصل الله علي محمد و ال محمد.
بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحِيم
کلام در ادله حرمت ربا بود و گفتيم: بر اين مطلب ادله ثلاثه به ضميمه دليل عقل دلالت دارند. مقصود از ادله ثلاثه کتاب و سنت و اجماع مي باشد. همچنين آيات حرمت ربا را بيان کرديم و ان شا الله آنچه که بر حرمت ربا در روايات شريعت مقدسه از وجود مقدس نبي اکرم و اولياء طاهرينش آمده را بيان خواهيم نمود.
طوائف روايات دال بر حرمت ربا
دسته اول: روايات مشتمل بر عنوان لعن
صاحب وسائل اين روايات در باب چهارم از ابواب حرمت ربا طرح نموده
حديث اول:مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عُلْوَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ زَيْدِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِيٍّ ع قَالَ: لَعَنَ رَسُولُ اللَّهِ ص الرِّبَا وَ آكِلَهُ- وَ بَائِعَهُ وَ مُشْتَرِيَهُ وَ كَاتِبَهُ وَ شَاهِدَيْهِ.[1]در اين روايت رسول خدا، حتي کاتب سند ربا و شاهدان آن را مورد لعن قرار داده. مرحوم صدوق نيز اين روايت را به صورت مرسل از رسول خدا روايت نموده.
حديث دوم از شيخ صدوق است:مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ شُعَيْبِ بْنِ وَاقِدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ زَيْدٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ ع فِي مَنَاهِي النَّبِيِّ ص أَنَّهُ نَهَى عَنْ أَكْلِ الرِّبَا وَ شَهَادَةِ الزُّورِ وَ كِتَابَةِ الرِّبَا- وَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ لَعَنَ آكِلَ الرِّبَا وَ مُؤْكِلَهُ وَ كَاتِبَهُ وَ شَاهِدَيْهِ.[2]
در اين روايت نيز همه افراد دخيل در ربا من جمله آخذ، آکل، کاتب سند و شاهدان آن را مورد لعن قرار داده. بنا بر اين روايت نيز حرمت ربا معلوم مي شود، چرا که کسي مورد لعن رسول الله قرار نمي گيرد مگر آنکه مرتکب معصيت و حرام شده باشد و کسي که مرتکب مکروه و مباح شده باشد هرگز مورد لعن قرار نمي گيرد، لذا لعن معصوم دال بر حرمت مي باشد.
دسته دوم: رواياتي که دلالت بر اخبث المکاسب و شرالمکاسب بودن ربا دارند
حديث اول:وَ عَنْهُمْ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِي جَمِيلَةَ عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِيفٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: أَخْبَثُ الْمَكَاسِبِ كَسْبُ الرِّبَا.[3]حديث دوم:قَالَ وَ مِنْ أَلْفَاظِ رَسُولِ اللَّهِ ص الْمُوجَزَةِ الَّتِي لَمْ يُسْبَقْ إِلَيْهَا شَرُّ الْمَكَاسِبِ كَسْبُ الرِّبَا.[4]يعني زشت تر از کسب بوسيله ربا در ميان مکاسب وجود ندارد.
حديث سوم:وَ فِي مَعَانِي الْأَخْبَارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْقَطَّانِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى بْنِ زَكَرِيَّا عَنْ بَكْرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَبِيبٍ عَنْ تَمِيمِ بْنِ بُهْلُولٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْفَضْلِ الْهَاشِمِيِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع مَا مَعْنَى قَوْلِ الْمُصَلِّي فِي تَشَهُّدِهِ- لِلَّهِ مَا طَابَ وَ طَهُرَ وَ مَا خَبُثَ فَلِغَيْرِهِ- قَالَ مَا طَابَ وَ طَهُرَ كَسْبُكَ الْحَلَالُ مِنَ الرِّزْقِ- وَ مَا خَبُثَ فَالرِّبَا.[2]
کتاب معاني الاخبار متعلق به شيخ صدوق مي باشد. در اين روايت از بين جميع مکاسب هرچه که طيب و طاهر باشد حلال است اما آنچه خبيث است و حرام ربا مي باشد.
دسته و طائفه سوم روايات: رواياتي هستند که تصريح به عقاب دارند.
حديث اول:وَ فِي عِقَابِ الْأَعْمَالِ بِسَنَدٍ تَقَدَّمَ فِي عِيَادَةِ الْمَرِيضِ «5» عَنِ النَّبِيِّ ص فِي حَدِيثٍ قَالَ: وَ مَنْ أَكَلَ الرِّبَا مَلَأَ اللَّهُ بَطْنَهُ مِنْ نَارِ جَهَنَّمَ بِقَدْرِ مَا أَكَلَ- وَ إِنِ اكْتَسَبَ مِنْهُ مَالًا لَمْ يَقْبَلِ اللَّهُ مِنْهُ شَيْئاً مِنْ عَمَلِهِ- وَ لَمْ يَزَلْ فِي لَعْنَةِ اللَّهِ وَ الْمَلَائِكَةِ مَا كَانَ عِنْدَهُ قِيرَاطٌ[2]
کتاب عقاب الاعمال گاهي با نام ثواب الاعمال ناميده مي شود و متعلق به شيخ صدوق است. رسول اکرم در اين روايت به اين نکته اشاره دارد که در صورتي که در مال شخصي جزئي از ربا وجود داشته باشد، ديگر هيچ عملي از او مقبول واقع نخواهد شد. مثلا اگر شخص انفاقي در راه خدا انجام دهد يا عمل خير ديگري انجام دهد از وي قبول نخواهد شد. همچنين مادامي که اقل جزئي از ربا در مال او باشد، خدا و ملائکه او را لعنت خواهند نمود.
حديث دوم:الْفَضْلُ بْنُ الْحَسَنِ الطَّبْرِسِيُّ فِي مَجْمَعِ الْبَيَانِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص لَمَّا أُسْرِيَ بِي إِلَى السَّمَاءِ رَأَيْتُ قَوْماً- يُرِيدُ أَحَدُهُمْ أَنْ يَقُومَ وَ لَا يَقْدِرُ عَلَيْهِ مِنْ عِظَمِ بَطْنِهِ- قَالَ قُلْتُ: مَنْ هَؤُلَاءِ يَا جَبْرَئِيلُ- قَالَ هَؤُلَاءِ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا.[2]
حديث سوم:أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى فِي نَوَادِرِهِ عَنْ أَبِيهِ قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ يَعْنِي الْجَوَادَ ع السُّحْتُ الرِّبَا.[2]
حديث چهارم:الْعَيَّاشِيُّ فِي تَفْسِيرِهِ عَنْ شِهَابِ بْنِ عَبْدِ رَبِّهِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ آكِلُ الرِّبَا لَا يَقُومُ حَتَّى يَتَخَبَّطَهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ.[2]
يعني آکل ربا در اثر مس شيطان دچار جنون مي شود.
حديث پنجم: وَ عَنْهُ ع إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِقَوْمٍ هَلَاكاً ظَهَرَ فِيهِمُ الرِّبَا.[2]
در روايات پيش از اين دسته روايات وعده عذاب اخروي داده شده بود اما در اين روايت وعده عذاب مربوط به عذاب دنيويست. اين روايت مي فرمايد اگر خداوند هلاک و نابودي قومي را در دنيا بخواهد، ربا را در ميان آنان رايج خواهد کرد.
دسته چهارم: روايات قياس ربا را با کبائر موبقه مثل زنا
اين دسته روايات ربا را با کبائري مثل زناي با محارم مقايسه نموده اند و در همين روايات آمده که حرمت ربا از اين کبائر اسوء و اشد مي باشد.
حديث اول:مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: دِرْهَمٌ رِبًا أَشَدُّ مِنْ سَبْعِينَ زَنْيَةً كُلُّهَا بِذَاتِ مَحْرَمٍ.[2]
حديث دوم:وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنِالْحُسَيْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: دِرْهَمٌ رِبًا أَشَدُّ مِنْ ثَلَاثِينَ زَنْيَةً- كُلُّهَا بِذَاتِ مَحْرَمٍ مِثْلِ عَمَّةٍ وَ خَالَةٍ.[2]
حديث سوم:وَ عَنْهُ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ سَعِيدِ بْنِ يَسَارٍ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع دِرْهَمٌ وَاحِدٌ رِبًا أَعْظَمُ مِنْ عِشْرِينَ زَنْيَةً- كُلُّهَا بِذَاتِ مَحْرَمٍ.[2]
حديث چهارم:وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عَمْرٍو وَ أَنَسِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ عَنِ النَّبِيِّ ص فِي وَصِيَّتِهِ لِعَلِيٍّ ع قَالَ: يَا عَلِيُّ الرِّبَا سَبْعُونَ جُزْءاً- فَأَيْسَرُهَا مِثْلُ أَنْ يَنْكِحَ الرَّجُلُ أُمَّهُ فِي بَيْتِ اللَّهِ الْحَرَامِ- يَا عَلِيُّ دِرْهَمٌ رِبًا أَعْظَمُ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ سَبْعِينَ زَنْيَةً- كُلُّهَا بِذَاتِ مَحْرَمٍ فِي بَيْتِ اللَّهِ الْحَرَامِ.[14]حديث پنجم:وَ عَنْهُ ع قَالَ: الرِّبَا سَبْعُونَ بَاباً أَهْوَنُهَا عِنْدَ اللَّهِ كَالَّذِي يَنْكِحُ أُمَّهُ.[2]
حديث ششم: وَ عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: دِرْهَمٌ رِبًا أَعْظَمُ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ سَبْعِينَ زَنْيَةً- كُلُّهَا بِذَاتِ مَحْرَمٍ فِي بَيْتِ اللَّهِ الْحَرَامِ.[2]
حديث هفتم: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص دِرْهَمٌ رِبًا أَعْظَمُ مِنْ سَبْعِينَ زَنْيَةً.[2]
حديث هشتم: قَالَ وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع دِرْهَمٌ رِبًا أَعْظَمُ مِنْ عِشْرِينَ زَنْيَةً بِذَاتِ مَحْرَمٍ.[2]
روايات ديگري نيز در همين سياق يعني قياس ربا با بدترينِ انواع کبائر موبقه مثل زنا با محارم وجود دارد.
طرح دو سوال و پاسخ به آن ها
اول: سبب اختلاف عدد در روايات مختلف چيست و چرا گاهي ربا را با بيست و گاهي با سي و گاهي با هفتاد زنا قياس شده؟
ممکن است علت شدت ربا از جهت مصداق ظلم بودن آن باشد. مثلا گاهي مبلغ ربا کم است و گاهي زياد يا آنکه ربا گيرنده در حال اضطرار باشد يا نه، لذا اختلاف موارد و مصداقيت آنها براي ظلم سبب اختلاف عدد گشته.
دوم: در صريح بعض اين روايات بيان شده که درهمي از ربا بدتر از هفتاد بار زنا با محارم درکنار کعبه مي باشد در اين صورت اگر تزاحم بين اين دو گناه پيش آيد، بنا بر اينکه تزاحم بين اهم و مهم پيش آمده و در زمان اضطرار مهم ساقط خواهد شد، آيا شخصي از فقها قائل به ترجيح زنا مي شود؟ قطعا در چنين شرايطي فقه حکم به اکل ربا مي نمايد و نه حکم به زنا با محارم و نه حتي با غير محرم. بنا بر اين در مقام جمع بايد گفت: مرجع در مقام تزاحم ذوق فقهي و ارتکاز متشرعه مي باشد. يعني اگر تزاحم بين دو حرام ايجاد شد در مقام تشخيص مهم و اهم بايد به ازتکاز متشرعه و ذوق فقهي مراجعه نمود. در اين صورت نيز بلا شک حکم به اقبحيت زنا داده مي شود و در صورت تزاحم امکان اختيار زنا نمي باشد.
اما بعد از فهميدن مهم بودن زنا و اهميت ربا چگونه بايد اين روايات را تفسير نمود؟ به نظر ما بايد گفت ميزان در تحريم، مفسده و مبغوضيت مي باشد. و اين روايات نظري به ميزان مفسده و مبغوضيت که ملاک حرمت مي باشند ندارند و تنها اين روايات ناظر به عقوبت اخروي اين معاصي مي باشد. يعني عقوبت اخروي ربا بيش از زنا مي باشد. اما ميزان مبغوضيت عمل همان است که ذوق متشرعه مي فهمد. بنا بر اين در مقام تزاحم لازم است تقديم حرمت زنا داده شود، چرا که بنا بر ذوق متشرعه اهم حرمت زنا مي باشد.
وصل الله علي محمد و ال محمد.
