موضوع: قاعده «علی الید»/قواعد فقهیه

تفاوت دو قاعده «ید» و «علی الید»

در مباحث فقهی یک قاعده ید وجود دارد و یک قاعده علی الید. این دو قاعده با یکدیگر متفاوتند. قاعده ید از امارات و قاعده علی الید مربوط به ضمان است.

قاعده ید اطلاقات مختلفی دارد. یک اطلاق آن اماریت الید علی الملکیه است؛ یعنی ید اماره است برای ملکیت. اگر شخص ادعا کند آنچه که در دستش است ملک اوست از او پذیرفته می شود. قاعده ید بیشتر منصرف به همین معناست. اطلاق دیگر اخبار مربوط به ذی الید است، مثلا ذی الید می گوید: این لباس پاک است، یا اینکه موقوفه ای در دست او باشد و بگوید: من متولی این موقوفه هستم. در اینجا هم قول او را می پذیرند. این ها معانی مختلف قاعده ید است.

اما محل بحث ما قاعده علی الید است که بر گرفته از روایت علی الید ما اخذت حتی تودی می باشد. معنای این قاعده ضمان الید است. یعنی انسان نسبت به مال دیگران که نزد اوست ضامن است. البته ید امانی از این ضمان استثناء شده. اما ید عدوانی تحت عموم عام باقی می ماند.

دلیل قاعده «علی الید»

دلیل این قاعده نبوی معروف (علی الید ما اخذت حتی تؤدی) یا (علی الید ما اخذت حتی تؤدیه) است و باید به این نکته توجه داشت که بحث سندی در مورد این نبوی بی معناست؛ زیرا فریقین بر این روایت متفقند و تمام علمای شیعه و عامه به آن عمل کرده اند.

متعلق «علی الید»

چند بحث داریم . اول اینکه علی الید متعلق به چیست؟ دو احتمال وجود دارد که یک احتمال صحیح و یک احتمال غلط است. احتمال صحیح آن است که این ظرف، ظرف مستقر باشد نه ظرف لغو. اگر متعلق، یکی از افعال عموم باشد، ظرف مستقر و اگر متعلق به یک فعل خاص باشد، ظرف لغو خواهد بود. مثلا اگر گفته شود: در تقدیر علی الید فعل «یجب» است، ظرف لغو خواهد بود. اما اگر متعلق آن را افعال عموم، مانند (موجودٌ) یا (کائنٌ) یا (ثابتٌ) دانستیم، ظرف مستقر خواهد بود. در این صورت تقدیر عبارت این گونه خواهد بود: (ثابت علی الید ما اخذت حتی تؤدی)؛ یعنی ثابت است در دست انسان آنچه که از دیگران گرفته تا زمانی که آن را باز گرداند. از این معنا برداشت ضمان می شود. آنچه که بر ذمه شخص می آید نیز، همان شیء خارجی است. عقلا عالمی دارند به نام عالم ذمه. وقتی که انسان ضامن شیئی می شود آن شیء در عالم ذمه و تعهد داخل می شود، یعنی جزء تعهدات انسان خواهد بود. این (ما اخذت) هم داخل در همان عالم ذمه است.

ذمه و عهده مترادف هستند البته با یک تفاوتی. تا زمانی که شیء موجود است آن را در عهده شخص محسوب می کنند، اما اگر از بین رفت ذمه مشغول به آن خواهد بود.

مراد از «یَد»

در روایت آمده « هر چیزی را که شخص از دیگری گرفته، تا زمانی که به صاحبش بر گرداند بر ید او مستقر است».

منظور از ید چیست؟ آیا منظور همین عضو مخصوص است؟ خیر منظور عضو مخصوص نیست. زیرا ممکن است شخص با غیر دست چیزی را بگیرد و یا آنکه آن چیز اصلا با دست قابل گرفتن نباشد، مانند زمین. لذا می گوییم: منظور از ید استیلاء است.