موضوع: قاعده «علی الید»/قواعد فقهیه

صحیحه ابی ولاد را خواندیم. نکته مهم این صحیحه تفاوت آن با مقتضای قاعده بود. مقتضی قاعده علی الید این بود که آن چیزی که غصب شده چه تلف بشود و چه تلف نشود در ذمه غاصب است تا روزی که ادا شود و اگر تلف شد، متلف باید قیمت یوم الاداء را بپردازد.

اما در صحیحه ابی ولاد گفت از امام سوال کردم أَ رَأَيْتَ لَوْ عَطِبَ الْبَغْلُ وَ نَفَقَ أَ لَيْسَ كَانَ يَلْزَمُنِي قَالَ نَعَمْ قِيمَةُ بَغْلٍ يَوْمَ خَالَفْتَهُ [1] یعنی اگر حیوان تلف شد چیزی برگردن من هست امام گفت بله قیمت روزی که آن را غصب کردی باید بپردازی. به نظرات فقها هم که نگاه کردیم دیدیم انها هم از یوم خالفته همین یوم الغصب را فهمیده اند و باستناد صحیحه ابی ولاد فتوا داده اند به اینکه اگر تالف قیمی بود باید قیمت یوم الغصب ملاک است نه یوم التلف و نه یوم الاداء.

حال مطلبی که به ذهن ما می رسد که عرض می کنیم. دو چیز در قیمت تالف موثر است. یکی بالا و پایین رفتن قیمت بازار و دیگری خصوصیات مثبت خود تالف، این دو در قیمت اثر دارد مثل چاقی یا لاغری قاطر.

امام (علیه السلام) در قضیه ارتفاع و انخفاض قیمت سوقیه ملاک یوم الاداء را میزان قرار داده یعنی اگر قیمت بالا و پایین شد میزان یوم اداء است. علت آن است که روز ابراء ذمه، یوم الاداء است و همان روز است که ما می خواهیم بدل را بپردازیم. لذا باید دید عین در آن روز چقدر می ارزد . یک چیز دیگری که در قیمت موثر بود صفات خود شیء است، مثلا آن روزی که قاطر را غصب کرد معیب نبود ولی الان معیب شده. بر این اساس حضرت می فرماید: در یوم الغصب هر گونه بود به همان شکل در ذمه شما می آید. مثلا یک حیوان را تحویل، این حیوان به همین شکل در ذمه اش می آید. حالا اگر خودش آن حیوان را برد و معیوب کرد ملاک همان قیمت یوم الغصب خواهد بود. یعنی زمانی که حیوان سالم بود و عیبی نداشت. لذا اینکه امام فرمود: قِيمَةُ بَغْلٍ يَوْمَ خَالَفْتَهُ، ناظر به صفات و خصوصیاتی است که در حیوان وجود داشته اما نسبت به اختلاف قیمت بازار فرمودند ملاک قیمت یوم الاداء است.

پس وجه جمع بین این صحیحه و قاعده علی الید همین است که عرض کردیم.

مویدی هم در خود صحیحه است که آن را نیز بیان خواهیم نمود. در روایت هردو ملاک را بیان کرده لکن امام علیه السلام ملاک قیمت یوم الغصب را برای جایی آوردند که قیمت بازار ثابت بوده و خود تالف در اثر از دست دادن بعضی از صفات افت قیمت داشته، مثلا قبلا قوی بوده لکن قبل از تلف ضعیف شده و یا لاغر شده شده بود. حضرت می فرماید: در این صورت باید قیمت یوم الغصب را حساب کنی چون آن حیوان با همان خصوصیات بر ذمه شما آمده. اما ملاک قیمت یوم اداء برای جایی است که قیمت بازار تغییر کرده در این صورت ملاک قیمت یوم الاداء است حتی اگر قیمت چند برابر شده باشد.