موضوع: قاعده «علی الید»/قواعد فقهیه

بحث ما از مستندات قاعده ید به روایات رسید.

روایات

1-موثقه یونس ابن یعقوب

موثقه یونس ابن یعقوب عن ابی عبدالله - علیه‌السّلام - فی امراة تموت قبل الرجل او رجل قبل المراة قال: «ما کان من متاع النساء فهو للمراة و ما کان من متاع الرجال والنساء فهو بینهما و من استولی علی شی ء منه فهو له[1] یونس بن یعقوب از حضرت صادق - علیه‌السّلام - نقل کرده است که وقتی در مورد تقسیم اثاث خانه - هنگامی که زن پیش از مرد فوت کند و یا مرد قبل از زن وفات یابد- از آن حضرت پرسش به عمل آمد، ایشان در پاسخ فرمودند: آنچه ویژه زنان است از آنِ زن و متاعی که به کار مردان و زنان می‌آید، میان آن‌ها مشترک است. آنگاه امام - علیه‌السّلام - می‌افزاید: «من استولی علی شی ء منه فهو له»؛ این قاعده ای که امام فرمودند عام است و اختصاصی به مسئله ید ندارد. لذا هرگونه استیلایی کاشف از ملکیت است. آن وسائل اختصاصی را هم که حضرت استثنا کردند به این دلیل است که آن وسائل در تصرف مرد یا زن هستند

اکنون به بررسی سندی این روایت می پردازیم؛ علي بن الحسن الفضال(ثقه) ، عن محمد بن الوليد الخزاز البجلی (ثقه)، عن يونس بن يعقوب. تمام این سلسله روات صحیح هستند اما چرا موثقه میگوییم؟ دلیلش ابن فضال است که متهم به واقفیه و فطحی مذهب است لکن با این حال ثقه بوده و شیخ هم در مکاسب[2] بر عمل به روایات بنی فضال ادعای اجماع فرموده. امام عسکری علیه السلام نیز درباره ایشان فرمودند: خذوا بما رووا وذروا ما رأوا[3] .

2-روایت محمد ابن مسلم

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ رَزِينٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الدَّارِ يُوجَدُ فِيهَا الْوَرِقُ (خانه ای هست که در آن درهم و دینار پیدا شده است). فَقَالَ إِنْ كَانَتْ مَعْمُورَةً فِيهَا أَهْلُهَا (اگر خانه ای آباد است و افراد هم در آن می نشینند.) فَهِيَ لَهُمْ (آن درهم و دینار مال آنها است.) وَ إِنْ كَانَتْ خَرِبَةً قَدْ جَلَا عَنْهَا أَهْلُهَا فَالَّذِي وَجَدَ الْمَالَ أَحَقُّ بِهِ (اگر هم خانه خراب است و اهل آن از آن کوچ کرده اند کسی که آن مال را پیدا می کند می تواند بردارد.)[4]

استدلال به فقره ی اول روایت است که به سبب قاعده ی ید ساکنین خانه، مالکِ درهم و دینار می باشند.

حال به بررسی سندی این روایت می پردازیم. محمد بن يعقوب، عن علي ابن ابراهیم، عن أبيه(ابراهیم ابن هاشم)، عن حسن ابن محبوب(که از اصحاب اجماع است)، عن العلاء بن رزين سلام الله علیه که از اجلاء است، عن محمد بن مسلم. در نتیجه این روایت صحیحِ اعلایی است. البته در اعلایی بودنش اختلافی است. مرحوم خویی تا آن زمانی که ما خدمتشان بودیم به ابراهیم ابن هاشم می فرمود حسنٌ. اما بعد از آن، از نظر اول خود عدول کرد و به ابراهیم ابن هاشم لقب صحیح داد. این روایت واضح الدلاله بود بر قاعده ید است. بنا بر این روایت استیلا به هر کیفیتی که باشد نشانه ملکیت انسان می باشد.

3-روایت جمیل ابن صالح

عن جميل بن صالح قال: قلت لأبي عبد الله (عليه السلام): رجل وجد في بيته دينارا قال: يدخل منزله غيره ؟ قلت: نعم كثير قال: هذه لقطة قلت: فرجل قد وجد في صندوقه دينارا ؟ قال: يدخل احد يده في صندوقه غيره أو يضع فيه شيئا ؟ قلت: لا قال: فهو له.[5]

ابتدا سند این روایت را بررسی کنیم. محمد ابن یعقوب الکلینی عن عده من اصحابنا این عده برای ما قابل قبول است چرا که به حد استفاضه می رسند، عن سهل ابن زیاد، این سهل ابن زیاد ضعیف است گرچه برخی سعی کرده اند ایشان را تصحیح کنند، مثلا مرحوم شیخ می فرماید: الامر فی السهل سهل. اما به نظر ما امر ایشان خالی از شبهه نیست. اما مزیت سند این روایت این است که در آن احمد بن محمد را به سهل عطف شده و لذا ما احمد ابن محمد که از اجله ثقات است را برای نقل در نظر می گیریم. و احمد ابن محمدابن عیسی عن الحسن بن محبوب عن جميل بن صالح که ایشان نیز از ثقات است.

در این روایت حضرت فرمود: اگر خانه؛ مثل خانه خوانین است که مضیف دارند و مردم زیادی به آنجا رفت و آمد دارند این مالی که پیدا شده لقطه است. اما اگر اندرونی خانه است و کسی رفت و آمد ندارد، مال متعلق به اهل خانه است. دو باره از امام در مورد پولی که در صندوقی باشد سوال شد و حضرت جواب فرمودند: اگر این صندوق عمومی است و همه در آن دست می کنند آن مال لقطه محسوب می شود اما اگر صندوقی است که قفل دارد مال در صندوق مربوط به صاحب خانه است. در نتیجه این روایت نیز دلالتی واضح بر قاعده ید دارد.