درس خارج فقه استاد موسوی جزایری

موضوع: احکام مواقیت/مواقیت/احرام/اعمال عمره تمتع/کتاب الحج؛

گفتیم که احرام قبل از میقات باطل است ولی اسثنائاتی دارد یکی از آنها نذر احرام قبل از میقات بود.

صورت دیگر این است که انسان اوخر ماه رجب، بخواهد عمره رجبیه انجام دهد اما اگر بخواهد خودش را به میقات برساند ماه رجب تمام شود. در اینجا به خاطر درک فضیلت ماه رجب، صحیح و جایز است که قبل از میقات مُحرم شود.

مرحوم سید فرموده: ثانيهما: إذا أراد إدراك عمرة رجب و خشي تقضيه (تمام شدن) إن آخر الإحرام إلى الميقات فإنّه يجوز له الإحرام قبل الميقات و تحسب له عمرة رجب ( همین مقدار که احرامش را پوشید و هنوز ماه رجب بود، عمره او، عمره رجبیه محسوب می‌شود) و إن أتى ببقيّة الأعمال في شعبان.[1]

اما دلیل این مساله در کلام سید یزدی(ره) -که بحث حجشان تقریبا جنبه استدلالی دارد- آمده‌است. البته تعبیر ایشان از روایت اسحاق بن عمار به صحیحه خلاف اصطلاح است؛ چون اسحاق بن عمار فطحی بوده‌است و مقتضای اصطلاح این است روایت را که موثقه بنامیم.

وَ عَنْهُ (یعنی عن الحسین بن سعید) عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا إِبْرَاهِيمَ (ع) (یعنی حضرت موسی بن جعفر(ع)) عن رجل يجي ء معتمراً (قصد عمره دارد) ينوي عمرة رجب (می‌خواهد عمره رجبیه به جا آورد) فيدخل عليه الهلال (یعنی هلال شعبان هنوز داخل نشده و در حال داخل شدن است. اما هنوز ماه رجب است) قبل أن يبلغ العقيق (در این حال اگر انسان هنوز به میقات عقیق نرسیده باشد) أيحرم قبل الوقت (آیا حق دارد تا قبل از اتمام ماه رجب، قبل از میقات، محرم شود؟) و يجعلها لرجب أو يؤخر الإحرام إلى العقيق و يجعلها لشعبان؟ (یا باید به میقات برسد هرچند ماه شعبان وارد شود) قال: يحرم قبل الوقت لرجب فإنّ لرجب فضلًا[2] . (چون ماه رجب فضیلت خاصی دارد، تا هنوز ماه رجب باقی است، عیب ندارد قبل از میقات احرام ببندد. در این صورت فضیلت عمره رجبیه را نیز درک خواهد کرد.)

روایت، معتبر و سند کاملا خوب است. اسحاق بن عمار نیز هرچند در وثاقت کامل، لکن فطحی مذهب است.

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) يَقُولُ لَيْسَ يَنْبَغِي أَنْ يُحْرَمَ دُونَ الْوَقْتِ الَّذِي وَقَّتَهُ رَسُولُ اللَّهِ (ص) (انسان تا به میقات نرسیده‌است نباید محرم شود) إِلَّا أَنْ يُخَافَ فَوْتُ الشَّهْرِ فِي الْعُمْرَةِ.[3]

این بحث دیگری است که بسیاری از جمله صاحب جواهر(ره) درباره آن مخالفت کرده‌اند و حکم را اختصاص به ماه رجب و عمره رجبیه داده‌اند.

محقق خویی(ره) می‌فرماید: حضرت در صحیحه معاویه بن عمار می‌فرماید: "إِلَّا أَنْ يُخَافَ فَوْتُ الشَّهْرِ فِي الْعُمْرَة" به این دلیل که عمره مفرده در هر ماه استحباب زیادی دارد (لکل شهر عمرة). این روایت می‌فرماید: قبل از میقات، احرام، باطل است. مگر اینکه ترس از اتمام ماه و عدم توفیق احرام بستن در این آن را داشته باشد[4] . پس این روایت ربطی به عمره رجبیه ندارد و بحث دیگری دارد.

صاحب عروه(ره) و صاحب جواهر(ره) با این برداشت از روایت مخالفت کرده‌اند؛ اما محقق خویی(ره) دلالت روایت را بر مطلب تمام می‌داند. بعضی از اصحاب به این روایت عمل کرده‌اند و چنین نیست که اجماعی بر خلاف آن قائم باشد.

پس این استثناء دو صورت پیدا کرد. یکی در باب عمره رجبیه که مجمع علیه است و بحثی در آن نیست و دیگر در باب اینکه برای هر ماهی یک عمره، مستحب موکد است و ترس آن باشد که این ماه تمام شود و عمره انجام نشود و از این جهت احرام را جلو اندازد.

ازمنه گذشته مثل عصر کنونی وسائل نقلیه‌ همچون خودرو نبود تا در زمانی کوتاه از جایی به جای دیگر رفت. سابقاً یا مردم پیاده بودند یا با حیوانات سفر می‌کردند. لذا طی کردن ۵ یا ۱۰ کیلومتر از صبح تا بعد از ظهر طول می‌کشید. اگر می‌خواستند فاصله‌ای بیشتر را طی کنند لازم بود که از صبح تا شب در حرکت باشند. در این صورت، عمره آن ماه را از دست می‌دادند. بنابراین ممکن است مساله محل بحث، الآن با وسائل سریع کنونی، مصداقی نیابد.

در مساله عمره رجبیه یا دیگر ماه‌ها، چون وقت محدود است، در صورت به جا نیاوردن، وقت می‌گذرد. اما عمره تمتع چنین بحثی ندارد؛ زیرا در هر صورت، حاجی برای عمره تمتع باید به مکه رود تا اعمال را بجا آورد. لذا احرام قبل یا بعد از میقات اثری نداشته و فوت وقت معنا پیدا نمی‌کند. حال آنکه در عمره رجبیه گفته‌اند: همین که احرام در ماه رجب بود، ثواب عمره رجبیه را به دست می‌آورد و اثر آن را دارد. عمره هر ماه هم این چنین است. ولی این مورد را در عمره تمتع نداریم.

شاید اکثر علما نسبت به مساله عمره هر ماه موافق نباشند. اما نسبت به عمره رجبیه همه موافقند.

ایشان فرمود: اینکه در روایت آمده "فان لرجب فضلا" یعنی روی ماه رجب تمرکز کرده و تعلیل کرده‌است، به خاطر فضیلت اختصاصی ماه رجب است که اجازه این کار داده شده؛ این لسانِ تعلیل است. کأنّ مجوّز، فضیلت خاص ماه رجب است. در نتیجه این حکم را نمی‌توان به دیگر ماه‌های سال تعمیم داد و در صورت تعمیم، این تعلیل بی معنا خواهد بود.[5]

محقق خویی می‌فرماید: از طرفی "فان لرجب فضلا" داریم و از طرف دیگر "فان لک شهر عمرة" داریم که آن هم فضلی دارد. هر طرفی فضلی دارد و این فضائل منافی یکدیگر نیستند.[6]

اگر شک کنیم نیز می‌توان رجائاً احرام را زودتر انجام داد و هنگام رسیدن به میقات هم آن را اعاده نمود. در هرصورت احتیاط مشکلی ندارد. اگر آن کار صحیح بود، به فضیلتش رسیده‌است؛ اگر صحیح هم نباشد به میقات که رسید، آن را تکرار خواهد کرد. در این صورت کسی که قصد عمره رجبیه دارد، هر کجا که بود، اگر دید ماه رجب دارد تمام می‌شود، می‌تواند محرم شود. البته وقتی محرم شد، باید وظائف محرم را رعایت کند و اگر بعضی از تروک ۲۴ گانه احرام را انجام دهد، باید کفاره آن را بپردازد.

عبور از میقات، بدون احرام جایز نیست. در صحیحه معاویه بن عمار آمده‌است: "لا تجاوزها الا و انت محرم". حکم جهل و نسیان در عبور بدون احرام را بعداً بررسی خواهیم کرد. ولی عبور عالما و عامداً بدون احرام از میقات جایز نیست. مرحوم سید(ره) می‌فرماید:

اگر کسی بخواهد بدون احرام، داخل مکه مکرمه شود، جایز نیست و کسی که بخواهد حج یا عمره به جا آورد، اولین عمل او احرام از میقات است. اما اگر کسی اهل مدینه باشد و کاری در دهاتی در آن طرف مسجد شجره دارد و نمی‌خواهد به مکه رود، عمره یا حج، انجام دهد، لازم نیست محرم شود. استثنائانی وجود دارد که بعدا می‌گوییم. ما که جزء افراد استثناء شده نیستیم، برای رفتن به مکه باید مُحرم شویم.

"بل الأحوط عدم المجاوزة عن محاذاة الميقات أيضاً إلّا محرماً" (در اینصورت و اگر محاذی را به منزله خود میقات دانستیم، عبور بدون احرام از محاذی هم جایز نخواهد بود. البته ما مساله محاذات را به مسجد شجره اختصاص دادیم، نه جمیع مواقیت.

"و إن كان أمامه ميقات آخر" (مثلا برای کسی که از مدینه حرکت می‌کند اول مسجد شجره و بعد جحفه هست. حتی اگر فرضا از وسط جحفه رد شود -چون جحفه بیابانی است و منحصر در ساختمانی نیست- از همان اولین میقات که مسجد شجره باشد، باید محرم شود و حق عبور بدون احرام ندارد. اگر از مسجد شجره محرم نشد، مع الامکان واجب است برگردد.)

فلو لم يحرم منها وجب العود إليها مع الإمكان إلّا إذا كان أمامه ميقات آخر فإنه يجزیه الإحرام منها (اگر در جلوش میقات دیگری هست و عالماً عامداً از میقاتی-مثلا مسجد شجره- عبور کرد ولی در مقابل جحفه را در پیش دارد، اگر بخواهد مجزی است که از آنجا محرم شود) و إن أثم بترك الإحرام من الميقات الأوّل[7] (البته شکی نیست که به واسطه ترک احرام از میقات اول گناه کرده‌است؛ زیرا در صحیحه معاویه بن عمار آمد که "لا تجاوزها الا وانت محرم" نهی روایت تکلیفی است و مشابه آن نیز روایات زیادی وجود دارد.)

این نظر مرحوم سید یزدی(ره) و همچنین نظر ماست. دلیل این حکم، روایت باب ششم از ابواب مواقیت است:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ (شیخ صدوق) بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(ع) عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَهْلِ الْمَدِينَةِ أَحْرَمَ مِنَ الْجُحْفَةِ فَقَالَ لَا بَأْسَ.[8]

وظیفه اهل مدینه، احرام از مسجد شجره است. اما حضرت در مورد شخصی که این کار را نکرد و ازجحفه محرم شد، فرمود: اشکالی ندارد. این عدم اشکال با جمع بین روایات به معنی صحت است، نه اینکه اگر از مسجد شجره، بدون احرام عبور کرد، کار درستی کرده‌باشد؛ کار او قطعا غلط است. پس حکم تکلیفی دارد. "لا باس" یعنی عمل او صحیح است.

از اطلاق این روایت، حکم عبور عالما عامدا فهمیده می‌شود و فرض دیگری برای آن متصور نیست.

روایت دیگر:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ (شیخ طوسی) بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ (روایت صحیحه اعلایی است) قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) مِنْ أَيْنَ يُحْرِمُ الرَّجُلُ إِذَا جَاوَزَ الشَّجَرَةَ فَقَالَ مِنَ الْجُحْفَةِ وَ لَا يُجَاوِزِ الْجُحْفَةَ إِلَّا مُحْرِماً[9] .

اطلاق این روایت شامل عامد نیز هست.

حضرت(ع) فرمود: چون جحفه از مواقیت منصوصه‌ایست که رسول خدا آنها را تعیین کرد، احرام او صحیح است.

بنابراین اگر عالما و عامدا، بدون احرام از مسجد شجره آمده، گناه کرده‌است. مثل کسی که وضو نمی‌گیرد تا آخر وقت برسد و نتواند وضو بگیرد و فقط تیمم کند. این فرد اگر تیمم کرد و نماز خواند، نماز او صحیح خواهد بود؛ اما مرتکب معصیت شده‌است.

اما اگر در جحفه محرم نشود و در مسجد تنعیم محرم شود، عمل او صحیح نخواهد بود. در این روایت حضرت(ع) فرمود: از جحفه محرم شود و از آن عبور نکند مگر اینکه احرام را بسته باشد.

روایتی داریم که ممکن است کسی تصور کند منافات دارد.

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ عَنْ أَبِي بَكْرٍ الْحَضْرَمِيِّ (همه سلسله سند صحیح هستند) قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (ع) إِنِّي خَرَجْتُ بِأَهْلِي مَاشِياً فَلَمْ أُهِلَّ حَتَّى أَتَيْتُ الْجُحْفَةَ وَ قَدْ كُنْتُ شَاكِياً فَجَعَلَ أَهْلُ الْمَدِينَةِ يَسْأَلُونَ عَنِّي فَيَقُولُونَ لَقِينَاهُ وَ عَلَيْهِ ثِيَابُهُ وَ هُمْ لَا يَعْلَمُونَ وَ قَدْ رَخَّصَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) لِمَنْ كَانَ مَرِيضاً أَوْ ضَعِيفاً أَنْ يُحْرِمَ مِنَ الْجُحْفَةِ[10] .

من با زن و بچه ام با پای پیاده حرکت کردیم من در مسجد شجره محرم نشدم تا به جحفه رسیدم. اهل مدینه سوال می‌کردند و می‌گفتند: امام جعفر صادق(ع) را دیدیم در حالی که احرام نپوشیده بود و لباس‌های خود را بر تن داشت. حضرت(ع) فرمود: آنها نمی‌دانند که رسول خدا ترخیص فرموده در مورد کسی که مریض یا ناتوان است تا از جحفه محرم شود.

ممکن است کسی بگوید ممکن است این روایت قرینه باشد بر تقیید اطلاق روایات سابق بر انسانی که عذری دارد و نه انسان عامد بدون عذر. پس محل بحث ما که انسان عالم عامد بدون عذر است، مشمول آن نیست. چرا که روایت، جواز احرام از جحفه را مختص به مریض و ناتوان کرده‌است.

جواب واضح است. آن چیزی که در روایات سابق آمده‌است حکم وضعی راجع به صحت احرام بود، اما مطلبی که در روایت اخیر آمده حکمی تکلیفیست. یعنی انسان اگر بخواهد بدون احرام از مسجد شجره عبور کند، حرام است؛ ولو اینکه احرام او از جحفه صحیح باشد. ترخیص برای مریض و ضعیف در مورد حکم تکلیفی است؛ حال آنکه آن اطلاقات، راجع به حکم وضعی و اصل صحت بودند که نباید خلط شود.

ترخیص در روایت اخیر، خود به خود ظهور در تخصیص و مفهوم دارد. لامی که در عبارت "لمن کان مریضا" آمده‌است، ظهور در اختصاص دارد و از مفهوم وصف نمی‌توان این مطلب را فهمید.

محقق خویی(ره) با این نظر مخالفت نموده و فرموده‌است: اگر امکان و وقت دارد تا برگردد و از مسجد شجره محرم شود، واجب چنین کند.[11]

استدلال ایشان را در جلسه بعد ذکر خواهیم کرد.