درس خارج فقه استاد موسوی جزایری

جلسه چهاردهم - موضوع: واجبات طواف/اعمال عمره تمتع/کتاب الحج؛

بسم الله الرحمن الرحيم

الرّابع: إدخال حجر إسماعيل في المطاف بمعنى أن يطوف حول الحجر من دون أن يدخل فيه[1]

چهارمین واجب از واجبات طواف، گشتن به دور حجر اسماعیل در طواف است. فضای حجر اسماعیل، شاید 60 یا 70 متر و به صورت منحنی در یک سمت کعبه است. در روایت آمده که حضرت اسماعیل(ع) مادرش -حضرت هاجر(ع)- را در این‌جا دفن کرد و پس از آن، مکان مذکور مرقد انبیاء شده و انبیاء دیگر در آن دفن شدند. خداوند نیز برای حفظ حرمت این مکان و برای جلوگیری از عبور طواف کنندگان از بالای قبور حضرت هاجر(ع) و انبیای الهی، دستور داد تا با علامتی آن محدوده مشخص شده و همه از پشت آن طواف کنند. لذا حجر اسماعیل نیز مثل کعبه مطاف حجاج شده و طائفین برای صحت طواف، باید الزاماً از پشت دیوار آن طواف نمایند. پس اگر از داخل حجر طواف شود یا تمام طواف و یا فقط همان شوط باطل خواهد شد.

ناودان طلا یا میزاب رحمت، بالای حجر اسماعیل قرار داشته و بسیار استحباب دارد که انسان در آن‌جا نماز بخواند، دعا کند، به پرده کعبه ملتجی شود تا در همان حجر اسماعیل و مخصوصا زیر ناودان -که همه اش در حجر اسماعیل است- حوائجش را از خدا طلب نماید. چرا که آن‌جا از مواضع استجابت دعاست. ان شاء الله نصیب فرماید.

ارتفاع دیوار حجر، زیاد نیست و چنان‌که به ذهن دارم در حدود کمتر از 1.5 متر است. عرض دیوار هم حدود نیم متر بود که کمی بیشتر و حدود یک متر شده است تا مامورین بالای آن بایستند و به مجموعه مردم مشرف باشند و ببینند چه می‌گذرد.

اما دلیل حکم مذکور، اجماع و اتفاق مسلمین و سیره مستمره است. نصوص دال بر آن نیز مستفیضه و بسیار زیادند که روایاتی در ابواب طواف باب 30 و 31 کتاب شریف وسائل الشیعه آمده‌است.

بعضی گفته‌اند: ظاهر این‌که می‌گوییم که باید طواف، حول حجر باشد؛ لزوم طواف تمام بدن، حول حجر است. پس اگر کسی در طواف، دستش را بالای دیوار حجر آورد، دستش در فضای دیگری وارد می‌شود. لذا این عمل جایز نیست. البته ما فعلا اصل مطلب را مطرح کرده و بعدا به تفصیلا به بررسی آن خواهیم پرداخت.

راجع به عبور از وسط حجر به‌واسطه اشتباه و فراموشی نیز عرض کردیم که دو احتمال وجود دارد؛ یا این عمل موجب بطلان تمام طواف می‌شود و یا تنها مبطل همان شوط خواهد بود. در فرض اخیر طائف باید آن شوط را بدون نیت برود تا دوباره به ابتدای حجرالاسود برسد و شوط را تجدید کند.

الخامس: خروج الطائف عن الكعبة و عن الصُفة الّتي في أطرافها المسماة بشاذَروان.[2]

باید بدن طواف کننده خارج از کعبه باشد؛ یعنی اگر اطراف کعبه یا در کعبه باز بود، جایز نیست که وارد در کعبه شود. مطلب دیگر این است که بنایی هست که در عربی به آن شاذروان و به فارسی شادروان می‌گویند. شاذروان برآمدگی هایی کمتر از نیم متر در اطراف دیوار کعبه است؛ البته عرض آن مختلف است و در بعضی نقاط به نیم متر، -کمتر یا بیشتر- هم می‌رسد.

می‌فرمایند: علی الاحوط باید کاری کند که بیرون از شاذروان طواف کند و حتی دستش را نیز نباید بالای شاذروان نبرد؛ چرا که طواف دور کعبه واجب است و کل دیوارها و شاذروانی که در زیر هست، جزء کعبه هستند. پس بر طائف لازم است که تمام بدن خود را خارج از آن نگه دارد. این مطلب بحثی ندارد و مسلم است.

حال با توجه به وجوب طواف به دور کعبه اگر در جزئیت شاذروان برای کعبه شک شود، آیا محل، از مجاری قاعده اشتغال خواهد بود یا باید به اصالة البرائه متمسک شد؟

پاسخ این است که مورد از مجاری قاعده اشتغال است؛ زیرا طواف به دور کعبه بر ما واجب بوده و وجوب آن همچون وجوب خواندن نماز رو به قبله است. می‌دانیم در جایی که جهت قبله برای ما معلوم نیست، باید احتیاط کنیم؛ چرا که واجبِ بر ذمه ما، نمازِ رو به قبله بوده و نسبت به این واجب، اشتغال یقینی به‌وجود آمده است. پس این اشتغال مستدعی برائت یقینی نیز هست. در محل بحث نیز ذمه ما به طوافِ اطراف کعبه مشغول شد و حال که نمی‌دانیم، دیوارهای کعبه از کجا تا کجا هستند و آیا شامل شاذروان نیز می‌شوند یا نه، باید قاعده اشتغال را جاری نماییم. لذا این مورد از مجاری اصالة البرائه نیست.

در این‌جا نمی‌توان به اطلاق لفظی نیز رجوع کرده و گفت: در هرصورت عرفا، طوافِ اطراف بیت محقق می‌شود، پس طواف صحیح است؛ چرا که شک ما در مصداق بیت و مفهومیست که بر ما واجب شده. در نتیجه، محل، از مجاری قاعده اشتغال است. این‌جا اقل و اکثری نداریم و طواف حول البیت بر ذمه ماست. پس باید یقین کنیم که چنین طوافی محقق شده است. لذا اگر شک کردیم که شاذروان جزء بيت هست یا نه، لازم است که جانب احتیاط را رعایت نماییم.