درس خارج فقه استاد موسوی جزایری

موضوع:وجوب‌مبادرتبه‌نمازطواف/نمازطواف/اعمال عمره تمتع/کتاب الحج؛

مسألة ۳۲۷: من ترك صلاة الطّواف عالماً عامداً بطل حجّه، لاستلزامه فساد السعي المترتب عليه. [1]

حج کسی که عمدا نماز طواف را نخوانده و سعی انجام داده، اشکال دارد؛ چراکه در حج، ترتیب معتبر بوده و سعی باید بعد از نماز انجام شود؛ این در حالیست که این شخص عمدا ترتیب را مختل نموده. لذا برای تصحیح حج باید سعی را رها کرده و نماز به جا آورد. سپس سعی را اعاده نماید.

در هرصورت اگر کسی عمدا نماز نخواند، سعی و بالتبع حج او هم باطل خواهد شد.

محقق خویی(ره) می فرماید: "اختلف الاصحاب فی هذه المسألة".[2]

صاحب مسالک(ره) فرموده: در فرض فوق، هرچند نماز انجام نشده، لکن در ذمه مکلف باقی بوده و سعیش صحیح است.[3]

اما صاحب مدارک(ره) نیز می‌گوید: بنا بر اعتبار ترتیب و عدم رعایت آن، سعی اشکال دارد.[4]

صاحب حدائق(ره) هم نظر مسالک را تقویت نموده و آورده که نماز در ذمه باقیست.[5]

صاحب جواهر(ره) نیز نظر مسالک را با دلایلی تایید نموده‌است.[6]

همچنین محقق نائینی(ره) فرموده: عامد همچون ناسی است. همان‌طور که ناسی، بعد از تذکر نسیان باید اقامه نماز نماید، تدارک نماز برای عامد هم ثابت است.[7]

محقق خویی(ره) می فرماید: وجه این نظر روشن نیست. اما ظاهراً بعضی به روایت "سعید اعرج" استدلال کرده اند.[8] البته سند این روایت، درست نیست؛ اما خواندن متن روایت، خوب است.

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ (عبدالله بن مسکان) عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَبِي إِسْحَاقَ عَنْ سَعِيدٍ الْأَعْرَجِ (طبق مبنای محقق خویی(ره) ضعف این روایت، به خاطر محمد بن سنان است.) قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ امْرَأَةٍ طَافَتْ بِالْبَيْتِ أَرْبَعَةَ أَشْوَاطٍ وَ هِيَ مُعْتَمِرَةٌ(زنی در عمره) ثُمَّ طَمِثَتْ (حیض شد) قَالَ تُتِمُّ طَوَافَهَا فَلَيْسَ عَلَيْهَا غَيْرُهُ وَ مُتْعَتُهَا تَامَّةٌ فَلَهَا أَنْ تَطُوفَ بَيْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ وَ ذَلِكَ لِأَنَّهَا زَادَتْ عَلَى النِّصْفِ وَ قَدْ مَضَتْ مُتْعَتُهَا وَ لْتَسْتَأْنِفْ بَعْدَ الْحَجِّ [9] (باید بعد از حج استئناف کند.)

مضاف بر ضعف سندی روایت؛ اولاً؛ دلالت این روایت واضح نیست و ثانیا؛ روایت مربوط به زن حائض است که مختصات خود را دارد. لذا نمی‌توان از آن به سایر افراد تعدی نمود.

ادله محقق خویی(ره) واضحند؛ چراکه از یک سو نماز طواف، واجبی از واجبات است و ترک آن در ما نحن فیه عمدی بوده. از سوی دیگر در اعمال حج همچون نماز، رعایت ترتیب واجب است. در نماز باید بعد از قیام رکوع و بعد از رکوع، سجده انجام شود. در حج نیز ابتدا، احرام، بعد آن طواف و نماز آن و در آخر سعی صفا و مروه و تقصیر انجام می‌شود. این‌ها اعمال عمره هستند. حج نیز به همین شکل است. پس هر عملی جایگاهی دارد که نباید از آن تخطی کرد. لذا اگر ترتیب بیان شده در اعمال عوض شود، عمره و حج باطل خواهند شد. چنان‌که عدم رعایت ترتیب در نماز موجب بطلان آن است.

اما استدلالات محقق خویی(ره) چنین است؛

دلیل اول ایشان، تمسک به اخبار بیانیه است.[10] اخبار، کیفیت حج و کیفیت اقسام حج -تمتع، قران و افراد- را بیان می‌کنند.

چنان‌که در روایات بیان شده، در تمتع ابتدا عمره و در آن بعد از احرام، طواف، نماز طواف، سعی صفا و مروه انجام می‌شود و پس از آن با تقصیر عمره به اتمام می‌رسد. ترتیب واجب است و لذا نباید اعمال پس و پیش شوند. از اخبار بیانیه‌ای که در مقام بیان کیفیت عمل هستند، استفاده می‌کنیم که باید هر عمل در جای خود انجام شود. اما اگر با عروض نسیان، مثلا نماز تا پایان اعمال خوانده نشد و حتی مکلف تا رسیدن به شهر خود، متذکر آن نگشت، باید نماز را بعد از تذکر بخواند. لذا اگر می‌تواند باید به مکه بیاید و آن را در مسجدالحرام و پشت مقام ابراهیم(ع) اقامه کند. اما اگر نتوانست، باید آن را در هرجا که برایش مقدور است تدارک نماید؛ چراکه ناسی بوده و نسیان از عذرهای شرعی و عقلی است.

لکن بحث فعلی ما در نسیان نبوده و ما در حال بررسی فرض ترک عمدی هستیم.

و من جملة الروايات الدالّة على الترتيب: ما ورد في من نسي صلاة الطّواف و شرع في السعي، قال (عليه السلام) "يعلم مكانه يرجع فيصلي ثم يعود و يتم سعيه"[11] . [12]

بنا بر روایت اگر مکلف در اثنای سعی متذکرِ نسیان نماز شود، باید محل خود در سعی را علامت‌گذاری کرده و برود نماز را به جا آورد. سپس سعی خود را از همان نقطه، ادامه دهد. این بیان روایت، نشان دهنده لزوم ترتیب است. لکن همین ترتیب با توجه به نسیانی بودن، نسبت به مقدار سعی انجام شده قبل از نماز ساقط می‌شود. لذا فقط در باقی مانده سعی -که نسیان در آن برطرف شده- فرموده‌اند: اول نماز بخواند و بعد سعی را ادامه دهد.

نکته‌ای که از روایت به دست می‌آید، لزوم رعایت ترتیب در حال عمد است. اما ترتیب در مقدار نسیان ساقط است.

"الأمر الثاني: أن صلاة الطّواف مشروطة بوقوعها بعد الطّواف على أن لا يفصل بينهما فصل طويل" [13]

محقق خویی(ره) با توجه به عدم امکان ترک عمدی نماز طواف، دو نکته که -هر دو هم صحیحند- بیان نموده است؛

اول؛ با توجه به لزوم ترتیب سعیِ پس از ترک عمدی نماز باطل است.

اما نکته دوم، ایجاد اشکال در نماز و هم چنین طواف است؛ زیرا طواف نیز مقید به موالات و اتصال به نماز است. وقتی عمدا نماز ترک و سعی انجام شود، موالات هم مختل خواهد شد؛ زیرا فاصله عرفی که مخل موالات نباشد، پنج دقیقه تا ربع ساعت است؛ نه بیش‌تر. لذا موالات از بین رفته و در اثر آن طواف نیز باطل خواهد شد. لذا لازم است دوباره طواف به جا آورده و بعد از آن نماز را اقامه شود تا موالات میان طواف و نماز حفظ گردد.

باید توجه داشت که تمام این نکات در فرض ترک عمدی نماز است. ولی حکم ترک به واسطه نسیان یا عذری دیگر مثل حیض تفاوت دارد.

صاحب جواهر(ره) فرمود: جاهل مقصر همچون عامد است. بنابراین در صورت جهل به مساله و عقب انداختن نماز، حج و عمره صحيح خواهند بود. اما بعد از تعلّم مساله، تنها لازم است که نماز اقامه شود و ضرورتی برای تدارک طواف نیست.

صاحب جواهر(ره) استدلال می‌کند که از یک جهت ما صحت حج و عمره را در فرض ترک جاهلانه پذیرفتیم و از سوی دیگر، گفته‌اند: "الجاهل المقصر کالعامد". در نتیجه باید صورت عمد را به جهل ملحق نموده و گفت: در فرض عمد نیز عمره و حج صحیحند.[14]

البته محقق خویی(ره) در جواب این استدلال به درستی فرموده: "من عام الا و قد خص"؛ هرچند کلّیت قاعده "الجاهل المقصر کالعامد" درست است، اما با وجود دلیل، این قاعده نیز تخصیص می‌خورد.[15] لذا اقامه دلیلی خاص برخلاف آن، باعث تخصیص قاعده است. ما نحن فیه نیز یکی از موارد تخصیص این قاعده است.

البته بعضی هم گفته‌اند: جاهل قاصر و مقصر یک حکم دارند.

الأمر الثالث: لو أغمضنا النظر عن كلا الأمرين و فرضنا أن السعي غير مترتب على الصلاة، و فرضنا أيضاً أن الطّواف ليس بمشروط بلحوق الصلاة، إلّا أن الصلاة الواجبة في الطّواف ليست واجباً مستقلا بل هي جزء منه.[16]

گفتیم که نماز طواف جزئی از اجزاء پنج گانه عمره است. برای صحیح بودن عمره هم لازم است که هر جزئی در جای خود انجام شود. لذا انجام سعی، بدون خواندن نماز طواف، موجب بطلان عمره می‌شود؛ زیرا همه این اعمال، اجزائی برای مجموعه عمره بوده و این مجموعه به عنوان یک واجب مرکب، با کیفیت خاصی انجام می‌شود.

اما تنها در صورتی ترک عمدی نماز، ضرری به عمل وارد نمی‌کند که آن را جزئی از اجزاء عمره در نظر نگیریم. در این صورت سعی و تقصیر و سایر اعمال صحیح بوده و فقط یک نماز در ذمه مکلف باقی می‌ماند. بنابراین فرض، نماز طواف، واجبی در واجب دیگر خواهد بود. به بیان دیگر عمره مشتمل بر چهار واجبِ احرام، طواف، سعی و تقصیر خواهد شد و نماز طواف، واجبی در ضمن واجب دیگر است.

در این وجه وجوب نماز در ذمه مکلف باقی خواهد ماند. اما مقتضای قاعده در صورت قول به جزئیت نماز طواف برای عمره، این است که هر جزئی سرجای خود انجام شود و اگر چنین نشد، "الکل ینتفی بانتفاء جزئه".

جواب محقق خوئی چنین است: لا يقال: إن الصلاة واجب مستقل و أجنبي عن الحج نظير طواف النساء. لأنّا نقول: إن الصلاة من أجزاء الحج على ما نطقت به الروايات البيانية، فيكفي في فساد الحج تركها عمداً إلى أن يخرج الوقت.[17]

مسألة ۳۲۸: تجب المبادرة إلى الصلاة بعد الطّواف بمعنى أن لا يفصل بين الطّواف و الصلاة عرفاً [18] .

با توجه به لزوم موالات بین طواف و نماز آن، مبادرت به نماز طواف واجب است. موالات به معنای پشت سرهم بودن عرفیست. لذا نباید بین طواف و نماز، به گونه‌ای فاصله بیفتد که عرفا بگویند: این دو از هم جدا شده‌اند. بنابراین اگر بعد از طواف، بلا فاصله نماز اقامه نگردد، طواف هم باطل خواهد شد.

1. صحیحه محمد بن مسلم؛ مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِم (روایت از حیث سند، صحیح اعلاییست.) قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنْ رَجُلٍ طَافَ طَوَافَ الْفَرِيضَةِ وَ فَرَغَ مِنْ طَوَافِهِ حِينَ غَرَبَتِ الشَّمْسُ قَالَ وَجَبَتْ عَلَيْهِ تِلْكَ السَّاعَةَ الرَّكْعَتَانِ فَلْيُصَلِّهِمَا قَبْلَ الْمَغْرِبِ[19] .

در این روایت درباره شخصی سوال شده که طوافش هنگام غروب آفتاب، تمام شد. حضرت(ع) فرمود: برای این‌که میان طواف و نماز آن، فاصله ایجاد نشود، باید دو رکعت نماز طواف را قبل از نماز مغرب بخواند.

2. صحیحه مُيَسِّر؛ بعضی نام این راوی را "مَيسِر" می خوانند؛ در حالی‌که"مَیسِر" به معنی قمار است. در آیه شریفه آمده ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْميْسِرُ وَالأَنصَابُ وَالأَزْلاَمُ رِجْسٌ مِّنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾[20] .

وَ عَنْهُ عَنْ أَبِي الْفَضْلِ الثَّقَفِيِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُكَيْرٍ عَنْ مُيَسِّرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه‌السلام قَالَ: صَلِّ رَكْعَتَيْ طَوَافِ الْفَرِيضَةِ بَعْدَ الْفَجْرِ كَانَ أَوْ بَعْدَ الْعَصْرِ.[21]

حضرت می‌فرماید: نماز طواف چه در وقت نماز صبح باشد و چه نماز عصر، باید بلافاصله بعد از طواف اقامه شود. دلالت این روایت از این جهت است که حتی بعد از طلوع فجر که موقع نماز صبح است و همیچنین در زمان نماز عصر؛ لازم است که قبل از خواندن نماز خاص آن وقت، ابتدا نماز طواف اقامه شود.

3. صحیحه منصور بن حازم؛ وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ مُحَمَّدٍ عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَكْعَتَيْ طَوَافِ الْفَرِيضَةِ قَالَ لَا تُؤَخِّرْهَا سَاعَةً إِذَا طُفْتَ فَصَلِّ.[22] حضرت در این روایت می‌فرماید: به محض اتمام طواف، نماز آن را به جا آور.

روایات دیگری نیز با همین موضوع در باب 76 وجود دارد.

سیدنا الاستاد می‌فرماید: فاصله متعارف، بین طواف و نماز، مخل موالات نیست.

و لا ريب في أن المستفاد منها عدم الفصل بينهما إلّا بالمقدار المتعارف.[23]

در حال حاضر با توجه به کثرت جمعیت، پیدا کردن مکان برای اقامه دو رکعت نماز در پشت مقام ابراهیم، بسیار مشکل است؛ این کار گاهی ممکن است نیم ساعت یا بیش‌تر هم به طول انجامد.

محقق خویی(ره) در ادامه می فرماید: "و قد نسب القول بالاستحباب إلى بعضهم، و لكنه ضعيف بظهور الأخبار في الوجوب، و أن الصلاة متممة للطواف بل يراها المحقق من لوازم الطّواف بل القاعدة تقتضي ذلك"[24]

بعضی قائل به استحباب موالات بین طواف و نماز شده‌اند. بنا براین، دیگر فاصله بین نماز و طواف، مخل نخواهد بود. اما بطلان این نظر، واضح است؛ زیرا موالات امر داشته و امر ظهور در وجوب دارد. لذا نمی‌توان موالات را مستحب دانست.