درس خارج اصول استاد جزایری
93/11/13
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع : مقدمات/
صحیح و اعم/ بررسی ایراد محقق نائینی
بررسی ایراد محقق نائینی
محقق نائینی چنین فرموده بودند که از حقیقت متشرعه کشف می کنیم که کثرت استعمال در زمان رسول الله هم همین بوده، پس اصل در استعمالاتِ شارع همان معنایی است که متشرعه استعمال کرده اند، اگر قرینه ای بود حمل بر معنای قرینه می کنیم و الا حمل بر معنای اولی می شود.[1]
و فیه
این فرمایش ایشان که شروع کثرت استعمال از زمان پیامبر اکرم(ص) بوده، شاید صحیح باشد، لکن اینکه این استعمالات در زمان ایشان به حدی بوده باشد که لفظ انصراف به آن معنی پیدا بکند قدری مشکل است، انصراف متوقف بر مجاز شایع است، آنچه به درد ما می خورد این است که اطلاق لفظ بر صحیح یا اعم، مجازِ شایع باشد بگونه ای که بدون قرینه معیِّنه قابل استعمال باشد و الا به صرف اینکه استعمال به حدی برسد که نیازمند قرینه صارفه نباشد کفایت نمی کند بلکه باید بی نیاز از قرینه معیِّنه هم بشود.
آنچه برای ما ملاک است در این بحث استعمالات زمان پیامبر اکرم(ص) است و برای ما هم محرز نشد که این استعمالات در آن زمان مجاز شایع شده باشند، (مجاز شایع به این معنی که بدون قرینه معیِّنه دلالت بر آن معنی بکند)، لذا فرمایش ایشان رجما بالغیب است، ما نهایتا بگوییم در خود زمان پیامبر هم لفظ صلاه در صحیح یا اعم کثرت استعمال داشته، لکن اینکه این کثرت استعمال مجاز شایع شده باشد تا موجب انصراف بلا قرینه بشود مُحرِزی ندارد بلکه ما نحن فیه سه احتمال دارد:
-یکی اینکه مجاز مشهور باشد در صحیح.
-دیگر اینکه مجاز مشهور باشد در اعم.
-سوم اینکه در هیچ کدام مجاز مشهور نگردید تا موجب انصراف بشود.
این احتمال سوم هم موجود است و ممکن است واقعا مع القرینه استعمال می کرده اند، لذا فرمایش محقق نائینی ولو اینکه ابتکاریست و فرمایش خوبی است لکن موجب اطمینان نمی شود.
بررسی مبنای باقلانی
جناب باقلانی از علمای بزرگ شیعه بوده است، ایشان یک مبنای خاصی دارد و صاحب کفایه اکنون می خواهد بحث صحیح و اعم را با توجه به مبنای ایشان توضیح بدهد، مبنای ایشان این بوده که همه الفاظ در معانی لُغوی خودشان استعمال می شده اند، زمان پیامبر و حتی در زمان متشرعه نیز به همان معانی لُغویّه استعمال می شده اند، هر گاه بدون قرینه استعمال می شده اند همان معنای لغوی مراد متکلّم بوده است و هر گاه از آنها معانی جدید و شرعی اراده می شده همراه با قرائنی استعمال می شده تا دلالت بر معنای جدید بکنند از باب تعدّد دال و مدلول.
مثلا لفظ «صلاه» به چه معنی است؟ به معنای دعا، عند الاستعمال مُنصرف به ذهن همان معنای صلوات بر محمد و آل محمد است که نوعی دعا می باشد و هر گاه که از آن اراده معنای جدید (نماز) بشود باید همراه قرینه استعمال بشود، آن معنای جدید چه بوده؟ یک فعلی که تشکیل شده بود از دعا بعلاوه افعالی دیگر، لفظ صلاه دلالت بر دعا می کرد و آن قرائن دلالت بر اجزای دیگر می کردند از باب تعدّد دال و مدلول.
حالا آیا بحث صحیح و اعم اینجا ورودی دارد یا ندارد؟ صاحب کفایه می فرمایند بله ورودی دارد، می رویم سراغ مقتضای قرائن، اگر مقتضای قرائن تمام اجزاء و شرایط باشد دلالت بر صحیح می کند و اگر مقتضای قرائن بعضِ اجزاء و شرایط باشد می شود اعم، یعنی به جای اینکه بحث را بر سر کلمه صلاه ببریم بحث را بر سر قرائن می بریم. [2]
مسلک محقق بروجردی
یک بحثی را در گذشته داشتیم و گفتیم که احتمال می رود که مثلا لفظ «صلاه»دو معنی داشته باشد، یک معنای لغوی اولی که همان دعا باشد، یک معنای دیگر دارد که به معنای نماز در شرایع سابقه است، ایشان همین احتمال را تقویت کرده و ترجیح داده و قائل شده اند به اینکه «صلاه» به همان معنای نماز در شرایع سابقه بوده لذا حقیقت لغویّه است، اشکال می شود که نماز در شرایع گذشته و در شریعت ما تفاوتهای بسیاری با یکدیگر دارند، اسم هر دو نماز بوده ولی مصداقا تفاوتهای بسیاری با هم داشته اند، ایشان جواب می دهند که این تفاوتها تفاوت در مصداق است نه در مفهوم، یک مفهوم جامع مشترک دارند زیرا در همه ادیان نماز عبادت مخصوصه بوده است.
بنابراین بحث صحیح و اعم کجا می گُنجد؟دیگر بحث در این نیست که لفظ «صلاه»وضع شده برای صحیح یا اعم زیرا موضوع له «صلاه» یک معنای جامع لا بشرطی است که با همه این نمازها جمع بشود، لفظ «صلاه» حقیقت در همان مفهوم است و بحث صحیح و اعم در خود مصادیق پیش می آید که آن مصداقی که اینجا اراده شده آیا مصداق صحیح است یا اعم، آیا در مقام تطبیق مراد متکلّم مصداق صحیح بوده یا اعم، لذا بحث در خود مصادیق می آید و ربطی به اصل مفهوم ندارند. والسلام علیکم و رحمه الله .
بررسی ایراد محقق نائینی
محقق نائینی چنین فرموده بودند که از حقیقت متشرعه کشف می کنیم که کثرت استعمال در زمان رسول الله هم همین بوده، پس اصل در استعمالاتِ شارع همان معنایی است که متشرعه استعمال کرده اند، اگر قرینه ای بود حمل بر معنای قرینه می کنیم و الا حمل بر معنای اولی می شود.[1]
و فیه
این فرمایش ایشان که شروع کثرت استعمال از زمان پیامبر اکرم(ص) بوده، شاید صحیح باشد، لکن اینکه این استعمالات در زمان ایشان به حدی بوده باشد که لفظ انصراف به آن معنی پیدا بکند قدری مشکل است، انصراف متوقف بر مجاز شایع است، آنچه به درد ما می خورد این است که اطلاق لفظ بر صحیح یا اعم، مجازِ شایع باشد بگونه ای که بدون قرینه معیِّنه قابل استعمال باشد و الا به صرف اینکه استعمال به حدی برسد که نیازمند قرینه صارفه نباشد کفایت نمی کند بلکه باید بی نیاز از قرینه معیِّنه هم بشود.
آنچه برای ما ملاک است در این بحث استعمالات زمان پیامبر اکرم(ص) است و برای ما هم محرز نشد که این استعمالات در آن زمان مجاز شایع شده باشند، (مجاز شایع به این معنی که بدون قرینه معیِّنه دلالت بر آن معنی بکند)، لذا فرمایش ایشان رجما بالغیب است، ما نهایتا بگوییم در خود زمان پیامبر هم لفظ صلاه در صحیح یا اعم کثرت استعمال داشته، لکن اینکه این کثرت استعمال مجاز شایع شده باشد تا موجب انصراف بلا قرینه بشود مُحرِزی ندارد بلکه ما نحن فیه سه احتمال دارد:
-یکی اینکه مجاز مشهور باشد در صحیح.
-دیگر اینکه مجاز مشهور باشد در اعم.
-سوم اینکه در هیچ کدام مجاز مشهور نگردید تا موجب انصراف بشود.
این احتمال سوم هم موجود است و ممکن است واقعا مع القرینه استعمال می کرده اند، لذا فرمایش محقق نائینی ولو اینکه ابتکاریست و فرمایش خوبی است لکن موجب اطمینان نمی شود.
بررسی مبنای باقلانی
جناب باقلانی از علمای بزرگ شیعه بوده است، ایشان یک مبنای خاصی دارد و صاحب کفایه اکنون می خواهد بحث صحیح و اعم را با توجه به مبنای ایشان توضیح بدهد، مبنای ایشان این بوده که همه الفاظ در معانی لُغوی خودشان استعمال می شده اند، زمان پیامبر و حتی در زمان متشرعه نیز به همان معانی لُغویّه استعمال می شده اند، هر گاه بدون قرینه استعمال می شده اند همان معنای لغوی مراد متکلّم بوده است و هر گاه از آنها معانی جدید و شرعی اراده می شده همراه با قرائنی استعمال می شده تا دلالت بر معنای جدید بکنند از باب تعدّد دال و مدلول.
مثلا لفظ «صلاه» به چه معنی است؟ به معنای دعا، عند الاستعمال مُنصرف به ذهن همان معنای صلوات بر محمد و آل محمد است که نوعی دعا می باشد و هر گاه که از آن اراده معنای جدید (نماز) بشود باید همراه قرینه استعمال بشود، آن معنای جدید چه بوده؟ یک فعلی که تشکیل شده بود از دعا بعلاوه افعالی دیگر، لفظ صلاه دلالت بر دعا می کرد و آن قرائن دلالت بر اجزای دیگر می کردند از باب تعدّد دال و مدلول.
حالا آیا بحث صحیح و اعم اینجا ورودی دارد یا ندارد؟ صاحب کفایه می فرمایند بله ورودی دارد، می رویم سراغ مقتضای قرائن، اگر مقتضای قرائن تمام اجزاء و شرایط باشد دلالت بر صحیح می کند و اگر مقتضای قرائن بعضِ اجزاء و شرایط باشد می شود اعم، یعنی به جای اینکه بحث را بر سر کلمه صلاه ببریم بحث را بر سر قرائن می بریم. [2]
مسلک محقق بروجردی
یک بحثی را در گذشته داشتیم و گفتیم که احتمال می رود که مثلا لفظ «صلاه»دو معنی داشته باشد، یک معنای لغوی اولی که همان دعا باشد، یک معنای دیگر دارد که به معنای نماز در شرایع سابقه است، ایشان همین احتمال را تقویت کرده و ترجیح داده و قائل شده اند به اینکه «صلاه» به همان معنای نماز در شرایع سابقه بوده لذا حقیقت لغویّه است، اشکال می شود که نماز در شرایع گذشته و در شریعت ما تفاوتهای بسیاری با یکدیگر دارند، اسم هر دو نماز بوده ولی مصداقا تفاوتهای بسیاری با هم داشته اند، ایشان جواب می دهند که این تفاوتها تفاوت در مصداق است نه در مفهوم، یک مفهوم جامع مشترک دارند زیرا در همه ادیان نماز عبادت مخصوصه بوده است.
بنابراین بحث صحیح و اعم کجا می گُنجد؟دیگر بحث در این نیست که لفظ «صلاه»وضع شده برای صحیح یا اعم زیرا موضوع له «صلاه» یک معنای جامع لا بشرطی است که با همه این نمازها جمع بشود، لفظ «صلاه» حقیقت در همان مفهوم است و بحث صحیح و اعم در خود مصادیق پیش می آید که آن مصداقی که اینجا اراده شده آیا مصداق صحیح است یا اعم، آیا در مقام تطبیق مراد متکلّم مصداق صحیح بوده یا اعم، لذا بحث در خود مصادیق می آید و ربطی به اصل مفهوم ندارند. والسلام علیکم و رحمه الله .
