< فهرست دروس

درس خارج اصول استاد جزایری

95/02/15

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: فی ما یتعلق بصیغه الامر/اوامر

اجزاء امر اضطراری از اختیاری به حسب مقام اثبات

صور امر اضطراری از امر اختیاری را به حسب مقام ثبوت خواندیم، الان باید ببینیم در مقام اثبات ،ادله، ما را به کجا سوق می دهند، در کفایه می فرماید: ظاهر اطلاق ادله ای که در دست داریم اجزاء است، ادله ای مانند آیه شریفه: «فلم تجدوا ماءا فتیمّموا صعیدا طیّبا»[1] یا روایت: «التراب احد الطهورین» و روایت: «التراب یکفیک عشر سنین» ، ظاهر اطلاق این ادله این است که اعاده و قضا واجب نیست، یعنی اگر در اول وقت فاقد الماء بود و نمازش را با تیمّم خواند، اگر در اثناء واجد الماء هم بشود اعاده بر او واجب نیست، چرا؟ به مقتضای اطلاق، در آیه شریفه که آمده «اذا قمتم الی الصلاه» بعد فرموده اینگونه وضو بگیرید و اگر آب نیافتید «فتیمّموا صعیدا طیّبا» صعید به معنای مطلق وجه الارض است و طیّب به معنای پاک و تمیز است، طیّب کمی بالاتر از طاهر است، علی ای حال در اینجا آیه اطلاق دارد و امر به تیمّم می کند، دراین حال تفصیلی را هم بیان ننموده که اگر واجد الماء شدید اعاده بکنید یا قضا بکنید، اطلاق بدین معنی است که نمازی که می خوانید همان نماز واجبتان را خوانده اید، چه بعدش واجد الماء بشوید چه نشوید، همین اطلاق برای ما کفایت می کند و نتیجه این اطلاق اجزاء است.

آنچه بر مکلّف واجب است یک نماز است، مکلّف یک نماز را با تیمّم خواند و مقتضای اطلاق آیه هم صحّت این نماز است. پس حتی اگر بعدا آبی هم پیدا بکند، دیگر نمازی بر گردنش نیست، مقتضای اطلاق روایات هم همین طور است، وقتی می فرماید «التراب احد الطهورین» طهور بودن تراب، مربوط به زمان فقد الماء و اضطرار است. اما باز روایت اعم است از اینکه این اضطرار تا آخر وقت باقی بماند یا عوض بشود، اطلاقش شامل هر دو صورت می شود، بنابراین آخوند تمسک به اطلاق می کند.

اشکال: اگر کسی اشکال بکند و بگوید: آیه وضو هم اطلاق دارد، «اذا قمتم الی الصلاه فاغسلوا وجوهکم و ایدیکم الی المرافق» اگر آب دارید حتما باید با وضو نماز بخوانید. و اعم است از اینکه قبل از آن با تیمّم نماز خوانده باشید یا نخوانده باشید، اشکال صحیحی هم هست.

جواب: همشه اطلاق دلیل بدل حکومت می کند بر اطلاق دلیل اول، بنابراین چون تیمم بدل از وضو است اطلاقش حکومت می کند بر اطلاق وضو و ثابت می کند که وضو، مال صورتی نیست که نماز با تیمم بدلی را اتیان کرده باشید،این بحث مثال های دیگری هم دارد، مثلا دلیل آمده و فرموده «احل الله البیع و حرم الربا»، دلیل دوم می گوید «لا ربا بین الولد و والده» حالا اگر در موردی شک کردیم، اطلاق کدامیک مقدم می شود؟ مثلا اگر شک کردیم آیا اطلاق دلیل، هر دو نوع ،بیع و قرض را شامل است یا اینکه یک قسم را فقط شامل می شود، هر دو دلیل هم اطلاق دارند، کدام اطلاق مقدم می شود، قطعا اطلاق مُخصِّص، هر دلیلی که وارد بشود بر دلیل دیگری اطلاقش هم مقدم بر آن دلیل می شود.

مخالفت محقق خوئی

ایشان فرموده اند که دلیلِ وجوب وضو ،یک فرد را از نماز مع الوضو واجب نموده ،که الجامع بین جمیع افراد الطولیّه و العرضیّه است، افراد عرضیه یعنی افراد هم زمان، مثلا مکلّف در زمان واحد می تواند برای امتثال، افراد مختلفی را اتیان بکند، می تواند با آب چاه وضو بگیرد یا آب رودخانه یا آب چشمه یا هرچه، حالا اگر در اطراف مکلّف چشمه نباشد، خود به خود نسبت به آب چشمه فاقد الماء است اما آیا حکم تیمّم پیدا می کند؟ خیر زیرا نسبت به آب های دیگر واجد الماء است، پس در افراد عرضیه این مسئله مسلّم است.

می فرماید همین حرف را در افراد طولیّه هم بزنید، افراد طولیه یعنی افراد، به حسب عمود در زمان، فردِ در دقیقه اول، فرد در دقیقه دوم، فرد در دقیقه سوم و هکذا، برای مکلف سیصد و شصت فرد از وضو به حسب آنات مختلف زمان متصوَّر است، همانطور که اگر در افراد عرضی مکلف نسبت به یک فرد واجد الماء بود کفایت می کرد، به حسب افراد طولیّه هم همین طور، اگر نسبت به یک فرد واجد الماء باشد بر مکلف صدق واجد الماء می کند، یکفی فی القدره علی الطبیعه، القدره علی فرد واحد، پس اگر ما بر بعض از افراد هم قدرت داشته باشیم صدق می کند که ما قدرت بر طبیعت داریم.

پس درچه زمانی عاجز از طبیعت هستیم؟ زمانی که عاجز از همه افراد طبیعت باشیم؛ یعنی فاقد الماء بودیم در همه زمان، در این صورت ما فاقد الماء هستیم و باید تیمم بکنیم، اما اگر بر یک فرد هم قدرت داشته باشیم چه در اول زمان چه در وسط یا آخر زمان ما قدرت بر وضو داریم و نمی توانیم تیمم بکنیم. لذا آن مکلفی که در اول وقت فاقد الماء است. اگر عجزش مُستوعب بود حق عدول به تیمم را دارد، اما اگر حتی بر یک فرد در طول زمان قدرت داشته باشد فاقد الماء محسوب نمی شود. و به همین دلیل بدار هم جایز نیست.

بدلیّت صلاه مع التیمم، در صورت عجز از طبیعت است. و عجز از طبیعت ،به عجز از تمام افراد طولیه است، تا زمانی که قدرت بر یک فرد دارید شما قادر هستید نه عاجز، اگر هم نماز بخواند و بعد واجد الماء بشود باید اعاده بکند. زیرا علم و جهل دخالتی در این مسئله ندارد، در قدرت و عجز، واقع مناط است و واقع در متعلَّق تکلیف تمام افراد طولیّه است.

این فرمایش ایشان مقتضی القاعده در علم اصول است و نتیجه فرمایش ایشان در این مسئله این است که انسان حق ندارد نماز با تیمّم بخواند مگر در آخر وقت، البته به نظر ما اگر رجائا در اول وقت بخواند اشکالی ندارد، می تواند در اول وقت رجائا بخواند و اگر واجد الماء شد اعاده بکند.[2]

و فیه

مطلب ایشان بر طبق قاعده اولّیه است، اگر دلیل ما اضطرار بود حرف شما درست است. زیرا اضطرار صدق نمی کند مگر در صورت عجز از طبیعت مامور به ،در جمیع افرادش، اما وقتی به ظهور آیه مراجعه می کنیم، فرموده «اذا قُمتم الی الصلاه». درحالیکه اگر در دلیل تیمّم ،عجز اخذ شده بود حرف شما درست است. لکن در آیه شریفه همچین چیزی نیامده، می فرماید همان موقع که می خواهید نماز بخوانید و «لم تجدوا»[3] ، نفرموده لم تجدوا در تمام وقت، بلکه فرموده لم تجدوا در همان حین که می خواهید نماز بخوانید، اینکه بگوییم مراد از لم تجدوا در تمام وقت است ، تاویل آیه است، البته تاویلی عقلانی است. زیرا عجز از واجب ،به عجز از تمام وقت است. اما آیا ظهور آیه هم مساعد این تاویل است؟ خیر، بلکه همان اطلاقی را که صاحب کفایه فرموده اند درست است، نفرموده لم تجدوا فی تمام الوقت. بلکه فرموده لم تجدوا در همان زمانی که برخاستید برای نماز، آیه نسبت به اینکه مکلّف تا آخر وقت فاقد الماء باشد یا نباشد اطلاق دارد. [4]

لذا به نظر ما ظهور آیه مُساعد مشهور است و انسان می تواند همان اول وقت نماز مع التیمّم بخواند، نهایت مطلب این است که بگوییم از باب احتیاط ، اگر مایوس باشد از یافتن آب می تواند در اول وقت نماز مع التیمّم بخواند . اعاده و قضا هم ندارد .ولو اینکه در اثناء وقت واجد الماء بشود، به چه دلیل؟ به دلیل اطلاق آیه.


BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo