موضوع بحث : تنبیهات بحث ترتب (تنبیه دوم)

نقد دوم بر ترتب در محل بحث

محقق نائینی (قده)

[1] که خود از طرفداران اساسی ترتب است، ترتب را در محل بحث یعنی (جهر و اخفات و قصر و تمام) به سه اشکال رد می‌کند:

اشکال اول:[2] ترتب در تضاد دائمی ممکن نیست.

أمر ترتبی در مواردی جاری است که تضاد میان دو واجب اتفاقی رخ دهد بعد از فراغ از صحت جعل حکم در طرفین تبعا للملاک الموجود فیهما مانند تطهیر مسجد و صلاة و امثال آن به نحوی که مکلف در مقام امتثال نتواند هر دو واجب را عمل کند و ملاک هر دو را استیفاء نماید.

و أما در موارد تضاد دائمی- مانند جهر و اخفات در یک قرائت- چون طرفین دارای ملاک نیستند تا تکلیف به هر دو تعلق گیرد، و لذا به هر دو (جهر و اخفات) در دو نماز یا دو قرائت در یک نماز أمر نشده، بلکه به هر کدام به تنهایی در نماز معینی امر شده است، و چون چنین است تعارض در جعل خواهد بود، نه تزاحم در امتثال.

و در این جهت فرقی میان تضاد حقیقی مانند جهر و اخفات در یک قرائت و تضاد تشریعی مانند قرائت در دو صلاة، یا دو قرائت در یک صلاة نیست، نظیر تضاد تشریعی میان صلاة جمعه و صلاة ظهر در روز جمعه.

به هر حال هر دو صورت (تضاد حقیقی و تشریعی) داخل در باب تعارض است نه تزاحم بنابراین أمر ترتبی در آن راه ندارد.

پاسخ:

سیدنا الاستاد می‌فرماید:

[3] البته فرض مزبور (تضاد دائمی) گرچه از مصادیق تزاحم در امتثال نیست، ولی از موارد امر ترتبی در اصل تشریع به تبع مصالح طولی است. بنابراین امر ترتبی همان گونه که در موارد تزاحم امتثالی جاری است در موارد تضاد دائمی نیز در صورت وجود مصالح طولی در مرحله جعل جاری است و کبرای ترتب اختصاص به تزاحم امتثالی ندارد بلکه در مرحله قبل از آن یعنی جعل اصل حکم نیز جاری است.

و سرّ مطلب اینکه ملاک در صحت ترتب رفع تنافی میان دو حکم (مترتب و مترتب‌علیه) است و این معنی در هر دو مرحله ممکن است.

البته با این فرق که در تزاحم امتثالی مجرد تصور ترتب در وقوع آن کافی است، کما تکرار مرارا، و أما درمرحله جعل نیاز به دلیل خاص دارد و در خصوص جهر و اخفات و قصر و تمام روایات

[4] رسیده است و برای اثبات مدّعی کافی است.

[1] - اجود التقربرات، ج 2، ص 91- ط مؤسسة صاحب الأمر (عج) قم.

[2] - اجود التقریرات، ج 2، ص 91 ط مؤسسة صاحب الأمر (عج) قم. و مصباح الاصول، ج1 ، ص 36 و تقریرات مخطوط حضرت استاد، ص 283.

[3] - تعلیقه اجود التقریرات، ج 2، ص 91.

[4] - از جمله: صحیحه زراره عن أبی جعفر(ع) فی رجل جهر فیما لاینبغی الإجهار فیه و أخفی فیما لاینبغی الإخفاء فیه ثم فقال(ع) أیّ ذلک فعل متعمدا فقد نقض صلاته، و علیه الإعاده، فان فعل ذلک ناسیا أو ساهیا، أو لایدری فلا شئ علیه، و قد تمت صلاته». الوسائل، ج 6، ص 86 و نحوها غیرها.