موضوع بحث : مفهوم حصر

 

 افاده حصر در انما

 قال الله تعالی: إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذينَ آمَنُوا الَّذينَ يُقيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ مائدة : 55

 شکی نیست که این آیه مبارکه درباره امیرالمومنین علیه السلام نازل شده است ولی فخر رازی در حصر انما شبهه ای دارد که آن را بررسی می کنیم

 روایتی که خود فخر رازی در ذیل آيه نقل کرده است از این قرار است:

 «روي عن أبي ذر رضي اللَّه عنه أنه قال: صليت مع رسول اللَّه صلى اللَّه عليه و سلم يوما صلاة الظهر، فسأل سائل في المسجد فلم يعطه أحد، فرفع السائل يده إلى السماء و قال: اللّهم اشهد أني سألت في مسجد الرسول صلى اللَّه عليه و سلم فما أعطاني أحد شيئا، و علي عليه السلام كان راكعا، فأومأ إليه بخنصره اليمنى و كان فيها خاتم، فأقبل السائل حتى أخذ الخاتم بمرأى النبي صلى اللَّه عليه و سلم، فقال: «اللّهم إن أخي موسى سألك» فقال: رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي إلى قوله وَ أَشْرِكْهُ فِي أَمْرِي [طه: 25- 32] فأنزلت قرآنا ناطقا سَنَشُدُّ عَضُدَكَ بِأَخِيكَ وَ نَجْعَلُ لَكُما سُلْطاناً [القصص: 35] اللّهم و أنا محمد نبيك و صفيك فاشرح لي صدري و يسر لي أمري و اجعل لي وزيرا من أهلي عليا أشدد به ظهري. قال أبو ذر: فو اللَّه ما أتم رسول اللَّه هذه الكلمة حتى نزل جبريل فقال: يا محمد اقرأ إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ إلى آخرها. مفاتيح الغيب، ج‌12، ص: 383»

 سپس خودش پس از نقل حدیث می گوید: « قالت الشيعة: هذه الآية دالة على أن الإمام بعد رسول اللَّه صلى اللَّه عليه و سلم هو علي بن أبي طالب، و تقريره أن نقول: هذه الآية دالة على أن المراد بهذه الآية إمام، و متى كان الأمر كذلك وجب أن يكون ذلك الإمام هو علي بن أبي طالب.»

 اشکال فخر رازی

 ایشان در آیه دو مطلب را مخالفت می کند:

 1. ولایت به معنای زعامت نیست بلکه به معنای محبت و دوستی است و لذا می گوید چون بحث زعامت نیست جمله به صورت جمع آورده شده است و گفته شده الذین آمنوا ولی در پاسخ گفته شده جمع در اینجا تعارفی است و برای احترام آمده است.

 2. «انما» برای حصر نیست و تمام سعی او این است که حصر انما را اشکال کند و لذا به 2 آیه استشهاد می کند که انما برای حصر نیست و حکم الامثال فیما یجوز و فیما لایجوز واحد

 الف) إِنَّمَا الْحَياةُ الدُّنْيا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ إِنْ تُؤْمِنُوا وَ تَتَّقُوا يُؤْتِكُمْ أُجُورَكُمْ وَ لا يَسْئَلْكُمْ أَمْوالَكُمْ؛ محمد : 36

 شکی نیست که لهو و لعب در غیر دنیا نیز وجود دارد

 

 ب) إِنَّما مَثَلُ الْحَياةِ الدُّنْيا كَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ؛ يونس : 24

 شکی نیست که مثلهای دیگری نیز برای دنیا هست

 پاسخ آيت الله خوئی ره

 پاسخ نقضی:

 همین مفاد آيه اول در آیات دیگر قرآن با ما و الا آمده است مثلاً «وَ مَا الْحَياةُ الدُّنْيا إِلاَّ لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ لَلدَّارُ الْآخِرَةُ خَيْرٌ لِلَّذينَ يَتَّقُونَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ الأنعام : 32» یا «وَ ما هذِهِ الْحَياةُ الدُّنْيا إِلاَّ لَهْوٌ وَ لَعِبٌ وَ إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوانُ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ العنكبوت : 64»

 و قطعاً‌ »ما و الا» برای حصر است و همه آن را پذیرفته اند غیر از ابوحنیفه؛ لذا به فخر رازی می گوییم این مورد را چه می گویید؟

 پاسخ حلّی:

 1. کلمه الدنیا گاه وصف برای الحیاة‌ می باشد به معنای الحیاة‌ الدانیه در مقابل الحیاة‌ العالیه الراقیه و گاهی مضاف الیه کلمه حیاة‌ می شود که معنایش تمام زندگانی دنیاست در مقابل حیاة الآخرة‌؛ فرق اول و دوم در این است که اولی منحصر به هوا و هوس و لهو و لعب است ولی دومی خیر.

 حال می گوییم آنچه آيه شریفه می فرماید صورت اول است نه دوم یعنی الحیاة‌ الدنیا که در آيه آمده است توصیفی است و مفید حصر است زیرا حیاة‌ دانیه لعب و لهو است

 بنابراین اشکال فخر رازی وارد نیست و ایشان فرق توصیف و اضافه را نفهمیده و بین آن دو خلط کرده است.

 2. در آیه دوم نیز می گوییم می فرماید همه مثلها و مثالهای دنیا جامعی دارد که آن جامع مثلش منحصراً‌ كَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ یعنی تمام مثال های دنیا منحصر در گذرا بودن آن است.