موضوع : بررسی ادله منع حجیت ظواهر قرآن

 یکی ازدو منع کبروی اخباریها تمسک به آیه شریفه "هُوَ الَّذي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتابَ مِنْهُ آياتٌ مُحْكَماتٌ‌ هُنَّ أُمُّ الْكِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذينَ في‌ قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْويلِهِ وَ ما يَعْلَمُ تَأْويلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَ ما يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُولُوا الْأَلْباب [1] "

 می باشد که بیانش قبلا گذشت که خلاصه اش این بود:

 مراد از محکم، قطعی الدلاله و مراد از متشابه که در مقابل آن قرار دارد اعم از ظنی الدلاله که ظواهر باشند و مشکوک الدلاله یعنی مجملات می باشد و اگر هم در شمول آیه نسبت به ظواهر شک کنیم، جزء مشکوک الاعتبار است که اصل بر عدم اعتبار آنها می‌باشد.

 اشکالات مرحوم خوئی

 اولا: این خود تمسک به ظاهر قرآن است که شما از آن منع می کردید مگر اینکه بگویید تا قبل از بیان آیه شریفه ظواهر آن معتبر می باشد لذا این منع شامل خود آیه نمی شود!

 ثانیا: ظواهر جزء محکمات بحساب می آید چون سیره عقلاء و متشرعه و علماء و ائمه علیهم الاسلام، از آغاز نزول قرآن تا الان، عمل به ظواهر آن بوده لذا دلیل بر اعتبارش قائم است و اما منظور از محکم، اعم از محکم ذاتی مثل قطع و محکم تعبدی مثل ظواهر می باشد و این بخاطر همان سیره مستمره است که راوی از حضرت سوال می کند: چرا بعضِ سر را مسح کنیم کفایت می کند؟ حضرت می فرمایند لمکان الباء فی الآیه.

 اما در فرض شک که فرمودید مساوق است با عدم حجیت اینهم صحیح نیست! چرا که شک در اینجا شک در تخصیص است چون قبلا سیره ثابت بود و اگر دلیلی بر تخصیصش می آمد از تحت شمول دلالت سیره خارج می شد ولی در فرض شک در تخصیص، مرجع، عموم سیره است که براعتبار آن دلالت دارد. ثالثا: مذمتی که در آیه برای عامل به متشابهات آمده برای کسی است که محکمات را ترک کرده و به متشابه اخذ می کند به جهت ابتغاء الفتنه، نه آنکه به محکمات عمل می کند و به ظواهر هم بخاطر سیره اخذ می کند.

 رابعا: روایاتی که اخبار متعارضه را ارجاع می دهد به قرآن که اگر ارجاع به مقطوعات باشد احاله به مجهول خواهد بود چون موردی نیست مگر اینکه احتمال خلافی در او می رود پس مراد باید همان ظواهر باشد.

  هذا تمام الکلام در دلالت آیه از حیث اصولی که گفتیم متشابه شامل ظواهر قرآن نمی شود.

 بحث تفسیری

 این آیه شریفه، محل بحثهاي بسیاری بین مفسرین شده تا آنجا که علامه طباطبائی بیشتر جلد 3تفسیر خود را به این بحث اختصاص داده (حدود 50 صفحه).

 اولین بحث مطرح در اینجا سوالی است که مرحوم طبرسی در مجمع البیان کردند و آن اینکه چرا همه قرآن «محکم» بیان نشد تا گروهی که قلوبشان دارای زیغ است با تاویلات خود فتنه انگیزی نکنند چراکه باب تاویل واسع است همانطور که در داستان حضرت موسی و خضر آمده که جناب خضر برای اعمال خود تاویلاتی بیان می کند.

 به هرحال در جواب از این سوال جوابهایی گفته اند مثلا علامه طباطبایی 16 جواب نقل می کند که باید دید کدامیک به درد ما می خورد.

 دیدگاه مرحوم طبرسی

 قال الطبرسی فی المجمع: فإن قيل لم أنزل الله تعالى في القرآن المتشابه و هلا جعله كله محكما فالجواب أنه لو جعل جميعه محكما لا تكل الناس كلهم على الخبر و استغنوا عن النظر و لكان لا يتبين فضل العلماء على غيرهم و لكان لا يحصل لهم ثواب النظر و إتعاب الخواطر في استنباط المعاني و قال القاضي الماوردي قد وصف الله تعالى جميع القرآن بأنه محكم بقوله «الر كِتابٌ أُحْكِمَتْ آياتُهُ» و وصف جميعه أيضا بأنه متشابه بقوله الله «نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتاباً مُتَشابِهاً» فمعنى الأحكام الإتقان و المنع أي هو ممنوع بإتقانه و إحكام معانيه عن اعتراض خلل فيه فالقرآن كله محكم من هذا الوجه و قوله متشابها أي يشبه بعضه بعضا في الحسن و الصدق و الثواب و البعد عن الخلل و التناقض فهو كله متشابه من هذا الوجه. [2]

 مرحوم طبرسی چهار جواب ذکر می کنند که باید بررسی نمود.

 جواب اول: تمام آیات، محکم نیامده تا مردم اهل نظر و دقت شوند و در قرآن تدبر نمایند بلکه در همه امور خانوادگی و اجتماعی و سیاسی اهل تامل، تربیت شوند! نه اینکه روزنامه خوان باشند و تفکری نداشته باشند.

 جواب دوم: که وجه استحسانی بیش نیست اینکه تا فضل و برتری علماء بر سایرین روشن گردد.

 جواب سوم: خود این زحمت تامل در قرآن و وقت گذاشتن برای فهم آن مقرون به ثواب تامل در قرآن است که اگر این آیات نبود چنین ثوابی هم نبود این وجه هم مثل قبلی جواب محکمی نیست.

 جواب چهارم: که از ماوردی نقل می کند اینست که تمام آیات محکم می باشد چون خود فرموده: "الر کتاب احکمت آیاته ثم فصلت من لدن حکیم خبیر" [3] و از طرفی می فرماید تمام آیاتش متشابه است بقوله تعالی: "اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الحْدِيثِ كِتَابًا مُّتَشَابِهًا مَّثَانىِ‌َ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِينَ يخْشَوْنَ رَبهَّمْ ثمُ‌َّ تَلِينُ جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ إِلىَ‌ ذِكْرِ اللَّهِ ذَالِكَ هُدَى اللَّهِ يهَدِى بِهِ مَن يَشَاءُ وَ مَن يُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَاد" [4]

 جمع ایندو آیه، به اینست که مراد از محکم یعنی متقن بوده و دارای خللی نیست تا خدشه ای بر او وارد باشد و اما منظور از متشابه یعنی بعضی از آن با بعض دیگر در خوبی شبیه هم می باشند مثل اینکه بگوییم همه طلبه ها معممند یا درس خوان می باشند یعنی در خوبی با هم شریکند نتیجه اینکه تمام آیات محکم و روشن می باشد.

 دراینها دقت کنید اما جواب اصلی را بعدا خواهیم گفت ان شاء الله.