موضوع: خاتمه / اصول عمليه

آیا وجوب فحص در شبهات حکمیه و احکام کلیه طریقی یا موضوعی است؟ یعنی نفس تعلم واجب است یا آنچه که واجب است تحفظ واقع است یعنی تعلم بجهت اینکه واقع عمل شود و یا ترک شود و بنابراین اگر وجوب تعلم نفسی باشد عقاب بر ترک تعلم خواهد بود ولو اینکه واجب ترک نشده باشد یعنی محتمل الوجوب را بیاوریم و محتمل الحرمه را ترک کنیم در این فرض باز عقاب براین است که لِمَ لم تعلم ذلک؟ و اگر وجوب تعلم طریقی باشد در صورتی که واجب ولو من نمی دانم که واجب است و احتمال می دهم واجب نباشد ولی این واجب را بیاوریم و در مورد شبهه تحریمیه نمی دانم این حرام یا نه؟ حرام را ترک کنم در اینجا عقابی نخواهد بود.

حال سوال این است که ما از کجا می توانیم تشخیص دهیم که تعلّم واجب نفسی یا موضوعی؟

جواب : ما ادّلة طرف را بر وجوب تعلم باید ملاحظه کنیم تا مطلوب معلوم شود.

این مطالب ما تا اینجا مقدمه بود تا در بحث داخل شویم.

قبل از دخول در بحث و بیان مختار تنبیه به اموری لازم است.

تنبیه اول : محل کلام احکام فرعی است هل هذا یجب اولا؟ و اما علم به اصول اعتقادی درباره حق تعالی مثل علم به توحید و نبوّة و غیر از آن مثل عالم برزخ و معاد اعتقاد به اینها واجب است ولی بحث ما در آن نیست وجوب تحصیل و تعلم به اعتقادات وجوب نفسی است نه طریقی و واجب عینی است نه کفائی شکی نیست که مثلاً علم به توحید نفسی است نه اینکه طریق برای علمی باشد و بر تک تک افراد واجب است و نه اینکه بر بعضی واجب باشد از گردن بعضی دیگر ساقط بشود بخلاف احکام فرعی که می تواند افرادی یاد بگیرند و به دیگران یاد بدهند.

تنبیه دوم : وجوب تعلم احکام شرعی مقدمة للعمل اختصاص به واجبات محرمات دارد و آنچه از احکام وضعیه ارتباط به آنها پیدا می کند مانند نجاسته و طهارة و زوجیّة و ملکیّة و مانند اینها.

مثلاً فرض کنید این نجسی است سوال می شود آیا ملاقی آن هم نجس است؟ این احکام به دنبال مسائل اصلی مورد بحث می باشد.

اما مستحبات و مکروهات از محل کلام خارج است مثلاً چند تا مستحب داریم؟ و چند تا زیارة مستحب است؟ که محل کلام ما نیست زیرا ترک مستحبات و انجام مکروهات مانعی ندارد.

تنبیه سوم : محل کلام وجوب تعلم است یعنی آن احکام عینی که به تو و به من و به شخصی دیگر باید یاد بگیریم یا اجتهاداً یاد بگیریم و یا از روی رساله عملی یاد گیرد مثلاً یاد بگیرم چه جور نماز بخوانم یا مجتهد شوم و یا از روی رساله عملی یاد بگیرم.

اما تعلّم احکام شرعیه به اجتهاد مانند تعلّم رجال نسبت به احکام زنان که این احکام مربوط به زنان به خودشان ربط دارد که این نوع احکام شکی نیست که وجوب کفائی خواهد بود.

بله احکام زنان واجب کفائی است که ما بدانیم در صورتی که آنها توانایی یادگیری را ندارند.

بنابراین وجهی بر استدلال بر وجوب فحص در تمام به آیه نفر نیست زیرا آیه نفر دلیل بر واجب کفائی است و صحبت ما در واجب عینی است پس سزاوار نیست از شیخ اعظم انصاری که تمسک کند به آیة نفر و ما سخن در واجب کفائی نداریم و فقط سخن ما در جوب تعلم و فحص بوجوب عینی بر نفس مکلف است که احکام محل ابتداء خود را تعلم کند.

پس از بیان این تنبیهات نسبت به تعیین محل کلام و آن وجوب عینی تعلم احکام برای مکلف است که قول صحیح وجوب طریقی است در مقابل کسی که وجوب نفسی می دانند یعنی عقاب بر مخالفت احکام واقعی است یعنی اگر شما تعلم نکردید و احکام واقعی را مخالفت کردید و واجب را ترک کردید و حرام را آورید عقاب براین می شود که چرا واجب را نیاوردی و چرا حرام را مرتکب شدی پس این معنایش اینکه واجب طریقی نه نفسی لایخفی این صحت قول با بررسی قول به واجب نفسی و پاسخ آن ظاهر می شود.

فنقول : قائل به وجوب نفس چه می گوید؟ می گوید لا اشکال اوامر متعلق به شیء وجوب نفسی است مگر شارع نگفته تعلّم؟ در جواب می گوید بله معنای تعلم یعنی خود این تعلم واجب است مثل اینکه مولی بگوید اجلس یعنی بنشین یعنی همین نشستن واجب است کاری به واقع نداریم می خواهد واقع بیاید یا نیاید در پاسخ این مطلب گفته می شود.

بله مطلب همین طور است که شما می گوئید ولکن خصوصیه داخلی و قرینه خارجی ما را از این ظهور بیرون می اورد یعنی امر به تعلم را می کند واجب طریقی.

اما خصوصیت داخلی : ظاهر امر به سوال از عالم نسبت به چیزی که نمی دانید «فاسئلو اهل ذکر ان کنتم لا تعلمون».[1]

این است که من را به واقع برسان زیرا تو عالمی و من جاهل مثلاً اگر کسی از راه کربلا سوال کند می خواهد که از آن راه برود نه اینکه حفظ کند راه کربلا کدام طرف است.

و همچنین دلالت قوله تعالی «فاسئلو اهل ذکر ان کنتم لا تعلمون».[2] سوال کنید که عمل کنید نه اینکه فقط بدانید و مجرد سوال مطلوب نفس باشد مثلاً سئوال از طبیب عمل به قول طبیب است نه اینکه مجرد رجوع به طبیب مطلوب باشد.[3]