موضوع:خاتمه / اصول عمليه

امر ششم

بحث در امر ششم بود که گفتیم شرط رجوع به اصول عملیه در شبهات حکمیه فحص کردن است و چنانچه دلیلی از طرف شارع نرسید در مورد وجوب یا حرام در این صورت معذور خواهیم بود و می توانیم برائت جاری کنیم.

و اما در شبهات موضوعیه فحص واجب نیست دلیل ان اتفاق و اجماع علما و روایات بود.

مرحوم نائینی در مورد عدم وجوب فحص در شبهات موضوعیه به نکته دقیقی اشاره می کند وان اینکه فحص واجب نیست و برائت جاری می کنید بخاطر این است که علم به واقع احتیاج به مؤنه است ولی اگر مقدمات واقع به طور کلی میسّر بود دیگر نباید برائت جاری کنید و باید احتیاط کنید به عنوان مثال در ماه رمضان شخصی بالای پشت بام نشسته مشغول خوردن و اشامیدن است و در همان حال منتظر طلوع فجر است تا امساک روزه ماه رمضان را شروع کند و به گونه است که اگر سر خود را بالا بیاورد و به طرف مشرق نگاه کند می تواند طلوع فجر را تعین کند و بر این شخص جایز نیست بگوید من استصحاب می کنم لیل را و همچنان مشغول به خوردن واشامیدن باشد به تعبیر دیگر فحص به معنی جستجو کردن است و کاری در مسیر جستجو انجام دادن است و وقتی این مقدار کار را انجام ندهد که فحص صدق نمی کند پس در این موارد باید احتیاط بکند به این معنی که خوردن واشامیدن را ترک کند و تحقیق و فحص برای طلوع فجر را شروع کند. وهچنین مثالی دیگر در شبهه تحریمیه است که مکلف جایز نیست که مایعی را بیاشامد که مردد بین سرکه وشراب است زیرا با سوال کردن از فردی که در کنار او است می تواند به راحتی وضعیت مایع را معین کند.

متن عبارت مرحوم نایینی این است «ثم لا يخفى: أن عدم وجوب الفحص في الشبهات الموضوعية إنما هو فيما إذا لم تكن مقدمات العلم حاصلة بحيث لا يحتاج حصول العلم بالموضوع إلى أزيد من النظر في تلك المقدمات، فان في مثل هذا يجب النظر و لا يجوز الاقتحام في الشبهة- وجوبية كانت أو تحريمية- إلا بعد النظر في المقدمات الحاصلة، لعدم صدق الفحص على مجرد النظر فيها إذ الفحص إنما يكون بتمهيد مقدمات العلم التي هي غير حاصلة، فلا يجوز الأكل و الشرب اعتمادا على استصحاب الليل إذا توقف العلم بطلوع الفجر على مجرد النظر إلى الأفق، و كذا لا يجوز الاقتحام في المائع المردد بين كونه خلا أو خمرا إذا توقف العلم به على مجرد النظر في الإناء أو السؤال عن الذي في جنبه».[1]

مرحوم آقا ضیاء عراقی درحاشیه بر کتاب فوائد الاصول کلام مرحوم نایینی را تایید فرمودند که متن عبارت اغا ضیاء این است «أقول: و لقد أجاد فيما أفاد، و أشرنا إليه أيضا سابقا في مسألة الطومار».[2]

اشکال سید الخویی به کلام نایینی و عراقی

فحصی که مورد بحث است حاکم به ان عقل است و عنوانی که در لسان شارع در احکام شرعیه می باشد این است که جاهل معذور است وعالم معذور نیست ودر مثالی که فرمودید در مورد شخصی که در پشت بام است ایا این شخص عالم است یا جاهل؟ در جواب گفته می شود که اگر سر او پایین است عنوان جاهل بر او صادق است پس جاهل است و معذور است می تواند این جاهل تحت اطلاقات مثل رفع مالا یعلمون داخل کرد: «قال رسول الله (صلى الله عليه وآله): وضع عن أمتي تسع خصال: الخطاء والنسيان وما لا يعلمون وما لا يطيقون وما اضطروا إليه وما استكرهوا عليه والطيرة والوسوسة في التفكر في الخلق والحسد مالم يظهر بلسان أو يد».[3]

متن سیدالخویی این است: «و فيه ان مجرد النظر و فتح العين من دون إعمال مقدمة أخرى و ان كان لا يعد من الفحص، إلا ان الفحص بعنوانه لم يؤخذ في لسان دليل ليكون الاعتبار بصدقة عرفا، بل المأخوذ في أدلة البراءة انما هو الجاهل و غير العالم. و لا شك في ان المكلف بالصوم في المثال المذكور جاهل بطلوع الفجر، و لا دليل على وجوب النظر ليكون مقيدا لإطلاقات الأدلة الدالة على الاستصحاب أو البراءة، فالإطلاقات المذكورة محكمة لا وجه لتقييدها».[4]

امر هفتم : دو شرط اضافی در شبهات حکمیه

گفتیم در شبهات حکمیه فحص واجب است و در اینجا فاضل تونی بنا بر نقل شیخ انصاری می گوید دو شرط دیگر علاوه بر شرط فحص لازم است.[5] و[6]

الف: اصل برائت موجب ضرر به مسلمانی یا کسی که به حکم مسلمان است نباشد به عنوان مثال شخص قفس پرنده ای را باز کند تا پرنده فرار کند در اینجا ضرر است و اصل جاری نیست و مثال دیگر اینکه گوسفندی را محبوس کند تا نتواند به بچه خود شیر بدهد تا که بچه گوسفند تلف شود و یا در مثال دیگر شخصی را محبوس کند تا مرکب سواری او فرار کند ودر این موارد بدون شک اصل برائت ضرر بر مالک خواهد بود و جایز نیست که اصل برائت جاری شود.[7]

شرط دوم در جلسه بعد مطرح می شود.