خلاصه ی بحث:

امام در شرط چهارم منوب عنه می گوید که لازم نیست از بین نائب و منوب عنه از لحاظ جنسیت مماثلت باشد. بین شیعه و سنی در این مسئله اختلاف نیست و فقط شیخ و قاضی ابن براج مخالفت کرده اند.

روایات عامه و خاصه دلالت بر عدم لزوم مماثلت دارند.

و اما تمام بحث:

بحث اخلاقی

الشرط الرابع فی المنوب عنه: این شرط عدمی است به این معنا که مماثلت در نیابت در حج شرط نیست یعنی لازم نیست بین نائب و منوب عنه مماثلت در جنسیت شرط باشد و عبارت امام چنین است: و لا المماثلة بين النائب و المنوب عنه في الذكورة و الأنوثة.

اقوال در مسئلة:

صاحب عروة در مسئله‌ی 5 می گوید: لا تشترط المماثلة بین النائب و المنوب عنه فی الذکورة و الانوثة فتصح نیابة المراة عن الرجل و العکس نعم الاولی المماثلة

محشین عروة هم کسی حاشیه نزده است به این معنا که با کلام صاحب عروة هماهنگ هستند و فقط مرحوم گلپایگانی در کلمه‌ی نعم در عروة در حاشیه می گوید: بل لا یبعد افضلیة الرجل حتی عن المراة. یعنی حتی در موردی که منوب عنه زن است باز بهتر است که نائب مرد باشد. این بدلیل روایاتی است که در این مورد وارد شده است که به آن خواهیم پرداخت.

مرحوم صاحب ریاض در ج 3 ص 501 می گوید: یصح نیابة المراة عن المراة و الرجل و لو کانت صرورة بلا خلاف الا من الشیخ و القاضی (شیخ طوسی و قاضی ابن براج در کتاب مهذب) فمنعا عن نیابتها مطلقا اذا کانت صرورة.[1]

بنابراین در غیر صرورة هیچ مخالفتی وجود ندارد و فقط مخالفت شیخ و قاضی در زنی است که صرورة باشد.

ابن ادریس در سرائر ص 630 می گوید: و لا باس ان تحج المراة عن المراة و عن الرجل سواء کانت المراة النائبة حجت حجة الاسلام او لم تحج (یعنی چه صرورة باشد و یا غیر صرورة) ... و هذا هو الصحیح و الاظهر و به تواترت عموم الاخبار (در مورد نیابت) و الاجماع منعقد علی جواز الاستنابة فی الحج فالمخصص یحتاج الی دلیل[2] .

ایشان در کلام خود به عمومات نیابت تمسک می کند نه به روایات خاص. اجماع هم در این مورد بر قاعده است.

صاحب جواهر هم در ج 17 ص 364 به این مسئله اشاره کرده بعد از اینکه می گوید مماثلت شرط نیست و ادله‌ی آن را بیان می کند می گوید: خلافا لما عن النهایة و التهذیب و المبسوط (بعد می گوید که شیخ از این کلام برگشته است ) و المهذب (قاضی ابن براج)[3]

از این رو به گفته‌ی صاحب جواهر مخالف در مسئله فقط قاضی ابن براج است.

و اما علماء عامة نیز به این مسئله پرداخته اند:

در موسوعه‌ی کویتی ها ج 42 ص 35 آمده است: تجوز النیابة فی الحج بالشروط السابق سواء کان النائب رجلا او امراة و فی هذا قول عامة اهل العلم.[4]

همچنین ابن قدامة در معنی ج 5 ص 27 و شافعی در کتاب ام ج 2 ص 125 آن را متعرض شده اند.

از این اقوال برداشت می شود که در میان علماء شیعه بجز شیخ و قاضی کسی در عدم شرطیت مماثلت مخالفت نکرده است.

دلیل مسئلة:

دلیل اول: عمومات است. روایاتی که بیان می کند که اگر کسی مستطیع باشد و از دنیا برود باید از طرف او حج را بجا آورند این روایات که هم در ابواب نیابت و هم در ابواب شرائط وجوب حج است عام است و در آنها ذکر نشده است که مماثلت هم شرط می باشد.

دلیل دوم: روایات خاصه است: این روایات که متعدد است، در باب هشتم از ابواب نیابت ذکر شده است.

حدیث 1: مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ أَبِي أَيُّوبَ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع امْرَأَةٌ مِنْ أَهْلِنَا مَاتَ أَخُوهَا فَأَوْصَى بِحَجَّةٍ وَ قَدْ حَجَّتِ الْمَرْأَةُ فَقَالَتْ إِنْ كَانَ يَصْلُحُ حَجَجْتُ أَنَا عَنْ أَخِي وَ كُنْتُ أَنَا أَحَقَّ بِهَا مِنْ غَيْرِي فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ: لَا بَأْسَ بِأَنْ تَحُجَّ عَنْ أَخِيهَا وَ إِنْ كَانَ لَهَا مَالٌ فَلْتَحُجَّ مِنْ مَالِهَا فَإِنَّهُ أَعْظَمُ لِأَجْرِهَا.[5]

این روایت معتبره است و در مورد زنی است که صرورة نیست و قبلا حج بجا آورده است.

حدیث دوم: وَ عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع الرَّجُلُ يَحُجُّ عَنِ الْمَرْأَةِ وَ الْمَرْأَةُ تَحُجُّ عَنِ الرَّجُلِ قَالَ لَا بَأْسَ.[6]

این روایت صحیحه است و در آن سخنی از صرورة بودن نیست و مطلقا می گوید: لا باس.

حدیث سوم: وَ عَنْ أَبِي عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ حَكَمِ بْنِ حُكَيْمٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع إِنْسَانٌ هَلَكَ وَ لَمْ يَحُجَّ وَ لَمْ يُوصِ بِالْحَجِّ فَأَحَجَّ عَنْهُ بَعْضُ أَهْلِهِ رَجُلًا أَوِ امْرَأَةً إِلَى أَنْ قَالَ فَقَالَ إِنْ كَانَ الْحَاجُّ غَيْرَ صَرُورَةٍ أَجْزَأَ عَنْهُمَا جَمِيعاً وَ أَجْزَأَ الَّذِي أَحَجَّهُ .[7]

این روایت مورد صروره را بیان می کند.

حدیث چهارم: وَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ مُصَادِفٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي الْمَرْأَةِ تَحُجُّ عَنِ الرَّجُلِ الصَّرُورَةِ فَقَالَ إِنْ كَانَتْ قَدْ حَجَّتْ وَ كَانَتْ مُسْلِمَةً فَقِيهَةً فَرُبَّ امْرَأَةٍ أَفْقَهُ مِنْ رَجُلٍ.[8]

این روایت در مورد مردی است که هنوز حج واجب خود را بجا نیاورده است و امام تصریح می کند که زن نائب قبلا حج واجب خود را بجا آورده باشد و این روایت بر خلاف آنچه آیة الله گلپایگانی گفته است می گوید که بعضی وقت ها نیابت کردن زن بهتر است

این روایت از لحاظ سندی مشکل دارد زیرا در آن سهل بن زیاد است که به نظر ما مورد وثوق نیست.

حدیث پنجم: مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَيُّوبَ عَنْ رِفَاعَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ تَحُجُّ الْمَرْأَةُ عَنْ أُخْتِهَا وَ عَنْ أَخِيهَا وَ قَالَ تَحُجُّ الْمَرْأَةُ عَنْ أَبِيهَا [9]

در نسخه‌ی دیگر این روایت به جای ابیها (ابنها) آمده است.

حدیث ششم: وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ حَكَمِ بْنِ حُكَيْمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ يَحُجُّ الرَّجُلُ عَنِ الْمَرْأَةِ وَ الْمَرْأَةُ عَنِ الرَّجُلِ وَ الْمَرْأَةُ عَنِ الْمَرْأَةِ [10]

این روایات هم از باب روایات عام است.