< فهرست دروس

درس خارج فقه آیت‌الله مکارم

کتاب الحج

87/08/27

بسم الله الرحمن الرحیم

خلاصه ی بحث:

در بحث شرائط منوب عنه به شرط پنجم رسیدیم که امام قائل است در نائب شرط نیست که صرورة باشد.

در میان اقول علمای شیعه اجماع بر این است که اگر نائب مذکر باشد حکم همان است که بیان شده است ولی اگر نائب زن باشد مشهور قائل شده اند که زن هم می تواند صرورة باشد. در میان اقوال عامه در این قول اختلاف است.

در این جلسه به روایاتی که بر این قول دلالت می کند می پردازیم و انشاء الله بعدا به روایات معارض و وجه جمع اشاره خواهیم کرد.

و اما تمام بحث:

در مبحث شرائط منوب عنه در حج به شرط پنجم رسیده ایم که مربوط به صرورة بودن و یا نبودن است. امام قائل است که منوب عنه چه صرورة باشد یا نه فرقی ندارد؛ عبارت ایشان چنین است: و تصح استنابة الصرورة رجلا كان أو امرأة عن رجل أو امرأة.

همان طور که از عبارت بالا معلوم است سخن در این است که آیا نائب صرورة باشد یا نه ولی از آنجا که این عمل شرط صحت حج منوب عنه است در شرائط منوب عنه ذکر شده است.

صرورة در لغت در اصل به معنای (من اصر علی ترک نکاح النساء) است و می گویند (ة) در صرورة به معنای تاکید است (مانند علامة) و علامت تانیث نیست. در مورد حج هم کسی که هنوز آن را بجا نیاورده است و عمل حج را ترک کرده است صرورة نامیده می شود.

صاحب عروة هم در مسئله ی 6 می گوید: لا باس باستنابة الصرورة رجلا کان او امراة عن رجل او امراة. نعم یکره ذلک خصوصا مع کون المنوب عنه رجلا بل لا یبعد کراهة استیجار الصرورة و لو کان رجلا عن رجل.

اقوال علماء:

صاحب ریاض در جلد 3 صفحه ی 500 می گوید: ثم الحکم بجواز الاستنابة مطلق و ان لم یکن النائب حج و یعبر عنه بالصرورة بلا خلاف بیننا اذا کان مذکرا (نائب مذکر باشد) [1]

بنابراین در یک نقطه اجماع است و آن جائی است که نائب مذکر باشد که در این صورت چه صروره باشد یا نه فرقی ندارد ولی اگر نائب زن باشد مشهور قائل شده اند که زن هم می تواند صرورة باشد (ولی شیخ و قاضی قائل به عدم جواز شده اند.)

صاحب حدائق در جلد 14 ص 251 می گوید: المشهور بین الاصحاب جواز حج المراة عن الرجل و عن المراة صرورة کانت او قد حجت.[2]

شیخ در مبسوط جلد 1 صفحه ی 326 می فرماید: و یجوز ان تحج المراة عن غیرها اذا کانت قد حجت حجة الاسلام و کانت عارفة و ان لم یکن حجت حجة الاسلام لم یجز لها ذلک (نیابت از مرد) و لا عن غیرها من النساء.[3]

ایشان در کتاب نهایة نیز به همین امر قائل شده است و سابقا گفتیم که بنا به گفته ی صاحب جواهر در جلد 17 صفحه ی 364 [4] شیخ در کتب ثلاثه اش این فتوا را داده است ولی در بعضی از کتبش از این رای برگشته است از این رو مخالف در مسئله فقط قاضی ابن براج در کتاب مهذب است.

اقوال عامة:

عامة در این مسئله اختلاف دارند و مطابق آنچه در دائرة المعارف کویتی جلد 17 صفحه ی 74 آمده است: شافعیه و حنابله شرط کرده اند که نائب باید حجة الاسلام خود را به جا آورده باشد و الا نمی تواند نائب شود و می گویند که اگر حجة الاسلام خود را انجام نداده باشد هرچند قصد نیابت از غیر کرده باشد حج برای خودش حساب می شود و مجزی از منوب عنه نیست. بعد از حنفیه و مالکیه نقل می کند که قائلند چه صرورة باشد یا نه فرقی ندارد.

در مجموع نووی جلد 7 صفحه ی 117 و ابن قدامة در مغنی جلد 3 صفحه ی 198 این مسئله ذکر شده است.

منشا اختلاف آنها اختلاف احادیث آنها است که آنها را ذکر خواهیم کرد.

ادله ی مسئله‌ی:

آنچه مطابق مذهب مشهور است دو دسته روایت است:

یکی روایات مطلقه است که مطلقا اجازه می دهد که مرد از زن و بر عکس نائب شود و در آن قید صرورة بودن ذکر نشده است.

(باب 8 از ابواب نیابت حدیث 2 و 5)

حدیث 2: عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع الرَّجُلُ يَحُجُّ عَنِ الْمَرْأَةِ وَ الْمَرْأَةُ تَحُجُّ عَنِ الرَّجُلِ قَالَ لَا بَأْس‌.[5]

این حدیث صحیح السند است.

حدیث 5: مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَيُّوبَ عَنْ رِفَاعَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ تَحُجُّ الْمَرْأَةُ عَنْ أُخْتِهَا وَ عَنْ أَخِيهَا وَ قَالَ تَحُجُّ الْمَرْأَةُ عَنْ أَبِيهَا.[6] و در نسخه ای آمده است: (عن ابنها)

سند این روایت هم صحیح است.

دسته ی دوم روایات خاصه و صریحه است.

باب 5 از ابواب نیابت حدیث: 1، 2 و 3.

حدیث 1: مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ سَعْدِ بْنِ أَبِي خَلَفٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَى ع عَنِ الرَّجُلِ الصَّرُورَةِ يَحُجُّ عَنِ الْمَيِّتِ؟ قَالَ: نَعَمْ إِذَا لَمْ يَجِدِ الصَّرُورَةُ مَا يَحُجُّ بِهِ عَنْ نَفْسِهِ (و قبلا هم گفتیم که اگر نائب مستطیع باشد می توان حج نیابتی انجام دهد یا نه) فَإِنْ كَانَ لَهُ مَا يَحُجُّ بِهِ عَنْ نَفْسِهِ فَلَيْسَ يُجْزِي عَنْهُ (منوب عنه) حَتَّى يَحُجَّ مِنْ مَالِهِ وَ هِيَ تُجْزِي عَنِ الْمَيِّتِ إِنْ كَانَ لِلصَّرُورَةِ مَالٌ وَ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ مَالٌ.[7]

از لحاظ سند، سعد بن ابی خلف مجهول الحال است.

صدر و ذیل این حدیث با هم معارض است زیرا صدرش می گوید: هنگامی از میت مجزی است که فرد صرورة، خودش مالی برای حج نداشته باشد ولی ذیلش می گوید: در هر صورت حج صرورة چه مال داشته باشد یا نه از میت مجزی است.

حدیث 2: وَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي رَجُلٍ صَرُورَةٍ مَاتَ وَ لَمْ يَحُجَّ حَجَّةَ الْإِسْلَامِ وَ لَهُ مَالٌ قَالَ يَحُجُّ عَنْهُ صَرُورَةٌ لَا مَالَ لَه .ُ[8]

سند این روایت صحیح است.

حدیث 3: مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعِيدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَعْرَجِ أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الصَّرُورَةِ أَ يَحُجُّ عَنِ الْمَيِّتِ فَقَالَ نَعَمْ إِذَا لَمْ يَجِدِ الصَّرُورَةُ مَا يَحُجُّ بِهِ (یعنی اگر خودش مستطیع نباشد) فَإِنْ كَانَ لَهُ مَالٌ فَلَيْسَ لَهُ ذَلِكَ حَتَّى يَحُجَّ مِنْ مَالِهِ.[9]

از لحاظ سند سعید الاعرض توثیق شده است.

در باب شش از ابواب نیابت حدیث 1 هم روایت دیگری وجود دارد:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ رِبْعِيٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا ع قَالَ لَا بَأْسَ أَنْ يَحُجَّ الصَّرُورَةُ عَنِ الصَّرُورَةِ [10]

سند این حدیث هم صحیح است.

این روایات معارض هم دارد که بعدا به آن خواهیم پرداخت ولی نکته ای که باید در آن تعمق کرد این است که آیا این یک امر تعبدی محض است و یا بدلیل آن است که فردی که صرورة است چون اولین بار است به حج می رود هنوز به کار و اعمال حج مسلط نیست همانند آنجا که در روایات آمده است که مرد نائب شود از باب حکمی تعبدی نبوده باشد به این معنا که زنان از لحاظ توانائی بر انجام حج و دانائی نسبت به احکام حج به پای مردان نمی رسند. از این رو امر به نائب شدن مرد، از باب حکمت حکم باشد و البته امکان دارد که از باب تعبد محض باشد. (در هر صورت باید به این نکته توجه کرد.)


BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo