در مسائل مربوط به وصیت به حج به مسئله ی 16 رسیده ایم:

امام در این مسئله می فرماید: (فرع اول) یجوز للنائب بعد الفراغ عن الاعمال للمنوب عنه ان یطوف عن نفسه و عن غیره (فرع دوم) و کذا یجوز ان یأتی بالعمرة المفردة عن نفسه و عن غیره.

اولا: باید دانست که این مسئله ارتباطی به وصیت به حج ندارد بلکه مربوط به باب نیابت در حج است.

ثانیا: این مسئله این قابلیت را دارد که به سایر ابواب فقهی نیز توسعه یابد مثلا اگر در باب اجاره کسی اجیر شود که فردی را به شهر دیگری نزد دکتر ببرد و دوای لازم را تهیه کند حال اگر خودش بعد از اتمام کار، خودش را هم به طبیب نشان دهد. این امر اشکالی ندارد. و هکذا در امر مضاربه و سایر ابواب.

همچنین امام فرموده است: (بعد الفراغ من الاعمال) به نظر ما این قید لازم نیست و حتی اگر در اثناء عمل، کار خودش را انجام دهد اشکالی ندارد البته اگر عمل خودش مزاحم با عمل منوب عنه نباشد.

اقوال مسئلة: بیشتر متاخرین به این مسئله پرداخته اند و کمتر کسی متعرض این مسئله شده است:

مرحوم حکیم در مستمسک ج 11 ص 124 می گوید: لا اشکال و لا خلاف.[1]

اما فرع اول: ابتدا باید دید که آیا این حکم مطابق قاعده است یا نه.

علی القاعدة این مسئله اشکالی ندارد زیرا (اوفوا بالعقود) می گوید که باید به نحو تمام و کمال به عقد اجاره عمل شود و من هم این کار را کردم و حال که وقت اضافی دارم اگر برای خودم و بستگانم طواف و یا عمره ای انجام دهم و این عمل مزاحم با عمل مورد اجاره نباشد هیچ اشکالی متوجه آن نیست.

بله اگر مستاجر شرط کند که موجر کار دیگری انجام ندهد او حق ندارد برای خودش عملی انجام دهد مانند اینکه در بعضی ادارات شرط می کنند اگر کسی در آنجا استخدام شود شغل دیگری اتخاذ نکند.

باید توجه داشت که اجیر باید عمل را به نحو متعارف انجام دهد مثلا اگر کسی برای حج اجیر شود حتما به مدینه هم می رود حال اگر در مدینه رفته است لازم نیست که همه ی روزها فقط برای مستاجر زیارت کند. او اگر به حد متعارف این کار را انجام دهد کافی است و می تواند در مازاد بر آن، برای خودش هم زیارت کند (مگر اینکه شرط کنند فقط برای او زیارت کند.)

اما به حسب روایات:

وسائل الشیعه باب 21 از ابواب نیابت:

ح 1: مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ أَبِي عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ يَحْيَى الْأَزْرَقِ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ ع الرَّجُلُ يَحُجُّ عَنِ الرَّجُلِ يَصْلُحُ لَهُ أَنْ يَطُوفَ عَنْ أَقَارِبِهِ فَقَالَ إِذَا قَضَى مَنَاسِكَ الْحَجِّ فَلْيَصْنَعْ مَا شَاءَ.[2]

در سند این روایت بجز یحیی الازرق همه از ثقات هستند و اما در مورد خود او در رجال گاه او را بدون نام پدر عنوان کرده اند و او را توثیق نکرده اند. گاه او را یحیی بن حسان الازرق گفته اند و او را توثیق نکرده اند و بعضی گفته اند این اسم اشتباه است و چنین کسی وجود ندارد و گاه او را به نام یحیی بن عبد الرحمان الازرق عنوان کرده اند و مرحوم علامة، شیخ طوسی و نجاشی او را توثیق کرده اند و احتمال قوی می رود که او همین فرد اخیر باشد و روایت مشکلی از این نظر نداشته باشد.

اضف الی ذلک که بعضی گفته اند صفوان بن یحیی که قبل از ایشان است از کسانی است که فقط از ثقه روایت می کند.

مراد از ابی الحسن امام موسی بن جعفر است زیرا یحیی الازرق از اصحاب امام صادق و امام کاظم بوده است.

در دلالت این روایت هم کلام امام که می فرماید: (إِذَا قَضَى مَنَاسِكَ الْحَجِّ) از باب حمل به مورد غالب است و اگر در اثناء مناسک هم بخواهد می تواند برای خودش عملی انجام دهد (البته اگر مزاحم با عمل منوب عنه نباشد.)

مستدرک الوسائل باب 9 از ابواب نیابت:

ح 1: دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ ع أَنَّهُ قَالَ: مَنْ حَجَّ عَنْ غَيْرِهِ بِأَجْرٍ فَلَهُ إِذَا قَضَى الْحَجَّ أَنْ يَتَطَوَّعَ لِنَفْسِهِ بِمَا شَاءَ مِنْ عُمْرَةٍ أَوْ طَوَافٍ.[3]

این حدیث مرسل است و ظاهرا مراد از ابو جعفر محمد بن علی امام جواد علیه السلام است و احتمال دارد که امام باقر علیه السلام مراد باشد.

در این روایت هم از عمره سخن گفته شده است و هم از طواف.

وسائل الشیعه باب 9 از اقسام الحج:

ح 9: ِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزٍ عَمَّنْ أَخْبَرَهُ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ مَنْ دَخَلَ مَكَّةَ بِحَجَّةٍ عَنْ غَيْرِهِ ثُمَّ أَقَامَ سَنَةً فَهُوَ مَكِّيٌّ فَإِذَا أَرَادَ أَنْ يَحُجَّ عَنْ نَفْسِهِ أَوْ أَرَادَ أَنْ يَعْتَمِرَ بَعْدَ مَا انْصَرَفَ مِنْ عَرَفَةَ فَلَيْسَ لَهُ أَنْ يُحْرِمَ مِنْ مَكَّةَ (از خود مکه نمی تواند احرام ببندد) وَ لَكِنْ يَخْرُجُ إِلَى الْوَقْتِ (به میقات رود) وَ كُلَّمَا حَوَّلَ رَجَعَ إِلَى الْوَقْتِ[4] (هر وقت بخواهد دوباره عملی به جا آورد دوباره به میقات رود)

این روایت مرسله است و مراد از ابی جعفر امام باقر است (به قرینه ی حریز)

فرع دوم: این فرع در مورد به جا آوردن عمره است.

اگر کسانی هستند که هنوز حج واجب خود را به جا نیاورده اند و برای اولین بار نائب می شوند. ما به آنها می گوئیم که وقتی عمل حجشان تمام شد به احتیاط واجب برای خودشان هم عمره ای به جا آورند زیرا عمره ی مفرده همانند حج، برای مستطیع واجب است و او هم که به حج رفته است مستطیع شده است و باید بنا بر احتیاط واجب باید عمره ای برای خودشان به جا آورند.

در مورد تکرار عمره سه نظر وجود دارد:

هرقدر بخواهد می تواند عمره ای به جا آورد. (مانند کسانی که امروزه وقتی به حج می روند هر شب یک عمره به جا می آورند که به نظر ما عملی است که ثابت نشده است در زمان اهل بیت معمول بوده باشد. که البته بهتر است به جای آن طواف به جا آورند که روایات صحیحه ای در این مورد وارد شده است.) صاحبان این قول می گویند: (لکل شهر عمرة) یعنی در هر ماه فقط یک عمره می توان به جا آورد و کسانی که به حج می روند عمره ی اولشان در ذی قعده تمام می شود و در ذی حجة می توانند عمره ای برای خودشان انجام بیاورند. تفصیل به اینکه اگر می خواهد برای خود عمره ای به جا آورند در هر ماه فقط یک عمره می تواند به جا آورد ولی اگر برای دیگران است به هر تعداد که بخواهد می تواند عمره به جا آورد و نیابت حد و حصر ندارد زیرا روایاتی که می گوید (لکل شهر عمرة) ناظر به نیابت نیست. (ما این قول را قبول نداریم)

به نظر ما ظاهر (لکل شهر عمرة) اطلاق دارد و هم نائب و غیر نائب را شامل می شود و اگر کسی می خواهد عمره های متعدد به جا آورد می تواند به قصد رجاء انجام دهد (و مخفی نماند که اصل در عبادات حرمت است زیرا اگر به شرع مستند نباشد تشریع می شود.)