< فهرست دروس

درس خارج فقه حضرت آیت الله مکارم

88/12/16

بسم الله الرحمن الرحیم

بحث در مسئله ی سوم از واجبات حج تمتع بود و سخن در این بود که آخرین وقت برای احرام در حج تمتع چه زمانی است. مشهور گفته اند که وقت آن موسع است و از زمانی که عمره تمتع تمام می شود وقت آن شروع می شود تا زمانی که وقوف در عرفات را درک کند. مثلا اگر یک ساعت قبل از ظهر عرفه در مکه به احرام حج محرم شود و خود را در ظهر روز عرفه به عرفات برساند کافی است .

در مقابل ابن حمزه در الوسیله قائل بود که آخرین زمان برای احرام یوم ترویه است ولی گروه هایی از روایات به غیر این قول دلالت دارد.

این روایات را به 5 گروه تقسیم کرده ایم. (به اضافه‌ی گروه دیگری که مطابق قول مشهور بود و دیروز مطرح کردیم که روی هم رفته 6 طائفه می شود)

گروه اول: روایاتی که قائل است وقت احرام تا زمانی است که فرد، مردم را در منی درک کند.

ظاهر این است که تا آخر شب عرفه همه از منی به سمت عرفات می روند از این رو پایان وقت احرام تا آخر شب عرفه می باشد.

باب 20 از ابواب اقسام الحج

ح 3: عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع الْمَرْأَةُ تَجِي‌ءُ مُتَمَتِّعَةً فَتَطْمَثُ (عادت ماهانه شد) قَبْلَ أَنْ تَطُوفَ بِالْبَيْتِ فَيَكُونُ طُهْرُهَا لَيْلَةَ عَرَفَةَ فَقَالَ إِنْ كَانَتْ تَعْلَمُ أَنَّهَا تَطْهُرُ وَ تَطُوفُ بِالْبَيْتِ وَ تُحِلُّ مِنْ إِحْرَامِهَا وَ تَلْحَقُ النَّاسَ بِمِنًى فَلْتَفْعَل‌ .

سند شیخ به ابی بصیر صحیح است و همان طور که گفتیم تا آخر شب عرفه دیگر مردم از منی به سمت عرفه حرکت می کردند.

ح 4: عَنِ النَّضْرِ عَنْ شُعَيْبٍ الْعَقَرْقُوفِيِّ قَالَ خَرَجْتُ أَنَا وَ حَدِيدٌ فَانْتَهَيْنَا إِلَى الْبُسْتَانِ يَوْمَ التَّرْوِيَةِ- فَتَقَدَّمْتُ عَلَى حِمَارٍ فَقَدِمْتُ مَكَّةَ- فَطُفْتُ وَ سَعَيْتُ وَ أَحْلَلْتُ مِنْ تَمَتُّعِي ثُمَّ أَحْرَمْتُ بِالْحَجِّ وَ قَدِمَ حَدِيدٌ مِنَ اللَّيْلِ فَكَتَبْتُ إِلَى أَبِي الْحَسَنِ ع- أَسْتَفْتِيهِ فِي أَمْرِهِ فَكَتَبَ إِلَيَّ مُرْهُ (به او امر کن) يَطُوفُ وَ يَسْعَى وَ يُحِلُّ مِنْ مُتْعَتِهِ وَ يُحْرِمُ بِالْحَجِّ وَ يَلْحَقُ النَّاسَ بِمِنًى وَ لَا يَبِيتَنَّ بِمَكَّة .(یعنی شب را در مکه نماند و اگر وقت موسع بود می توانست شب عرفه در مکه بماند و فردا صبح به عرفات برود.)

مراد از ابی الحسن امام موسی کاظم یا امام رضا علیهما السلام است.

ح 6: عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الْمُتْعَةِ (مراد عمره ی تمتع است) مَتَى تَكُونُ قَالَ يَتَمَتَّعُ مَا ظَنَّ أَنَّهُ يُدْرِكُ النَّاسَ بِمِنًى‌

در سند روایت اگر ابن بکیر را از اصحاب اجماع بدانیم و مبنای ما این باشد که ما بعد اصحاب اجماع نیز ثقه هستند حدیث صحیح می شود اما به نظر ما، ما بعد اصحاب اجماع باید جداگانه بررسی و ثاقت شوند و در این حدیث چون ما بعد ابن بکیر «بعض اصحابنا» آمده حدیث مرسله می شود .

ح 8: عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ الْمُتَمَتِّعُ يَطُوفُ بِالْبَيْتِ- وَ يَسْعَى بَيْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ مَا أَدْرَكَ النَّاسَ بِمِنًى‌ .

این حدیث معتبر است.

ح 14: عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ‌أَبِي الْخَطَّابِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ عَنْ مُرَازِمِ بْنِ حَكِيمٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع الْمُتَمَتِّعُ يَدْخُلُ لَيْلَةَ عَرَفَةَ مَكَّةَ- أَوِ الْمَرْأَةُ الْحَائِضُ مَتَى يَكُونُ لَهَا الْمُتْعَةُ (وقتی از عادت پاک شود کی می تواند حج تمتع را آغاز کند) قَالَ: مَا أَدْرَكُوا النَّاسَ بِمِنًى.‌

روایات گروه دوم: که زمان احرام را تا صبح روز ترویه می داند

باب 21 از ابواب اقسام حج

ح 14: وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ‌ إِسْمَاعِيلَ بْنِ بَزِيعٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا ع عَنِ الْمَرْأَةِ تَدْخُلُ مَكَّةَ- مُتَمَتِّعَةً فَتَحِيضُ قَبْلَ أَنْ تُحِلَّ (قبل از اینکه محل شود عادت می شود) مَتَى تَذْهَبُ مُتْعَتُهَا (کی حج تمتع او از بین می رود یعنی تا کی وقت دارد تا به احرام حج تمتع محرم شود؟ باید توجه داشت که اگر حج تمتع او از بین رود باید حج افراد به جا آورد) قَالَ كَانَ جَعْفَرٌ ع يَقُولُ زَوَالَ الشَّمْسِ مِنْ يَوْمِ التَّرْوِيَةِ وَ كَانَ مُوسَى ع يَقُولُ صَلَاةَ الْمَغْرِبِ مِنْ يَوْمِ التَّرْوِيَةِ (ممکن است این بیان برای کسی عجیب باشد که چطور دو امام به دو چیز فتوا دادند ولی بعد می گوئیم که هر دو صحیح است و این دو از باب مراتب فضیلت است و نماز صبح فضیلتش بیشتر است) .

ح 15: مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ أَبِي عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ أَرْسَلْتُ إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّ بَعْضَ مَنْ مَعَنَا مِنْ صَرُورَةِ النِّسَاءِ (اولین حجشان است) قَدِ اعْتَلَلْنَ (عادت شده اند) فَكَيْفَ تَصْنَعُ قَالَ تَنْتَظِرُ مَا بَيْنَهَا وَ بَيْنَ التَّرْوِيَةِ (مراد همان صبح روز ترویه است) فَإِنْ طَهُرَتْ فَلْتُهِلَّ وَ إِلَّا فَلَا يَدْخُلَنَّ عَلَيْهَا التَّرْوِيَةُ إِلَّا وَ هِيَ مُحْرِمَة (یعنی روز ترویه باید محرم به احرام حج باشد.)

گروه سوم : روایاتی که تا ظهر یوم ترویه را معتبر می داند.

باب 20 از ابواب اقسام حج

ح 17: عَلِيُّ بْنُ جَعْفَرٍ فِي كِتَابِهِ عَنْ أَخِيهِ قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ مُتَمَتِّعٍ قَدِمَ يَوْمَ التَّرْوِيَةِ قَبْلَ الزَّوَالِ قَالَ يَطُوفُ وَ يُحِلُّ فَإِذَا صَلَّى الظُّهْرَ أَحْرَم‌ .(ظاهرش این است که روز ترویة تا ظهر محرم شود)

حدیث معتبر است . ظاهرا کتاب علی بن جعفر نزد صاحب وسائل بوده است .

گروه چهارم: روایاتی که غروب یوم ترویه را معتبر می داند

حدیث 10 باب 20 از ابواب اقسام الحج :

ح 10: عَنْ صَفْوَانَ عَنْ عِيصِ بْنِ الْقَاسِمِ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الْمُتَمَتِّعِ يَقْدَمُ مَكَّةَ يَوْمَ التَّرْوِيَةِ صَلَاةَ الْعَصْرِ تَفُوتُهُ الْمُتْعَةُ (آیا حج تمتعش از دست می رود؟) فَقَالَ لَا لَهُ مَا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ غُرُوبِ الشَّمْسِ وَ قَالَ قَدْ صَنَعَ ذَلِكَ رَسُولُ اللَّهِ.

از این رو حد نهایی احرام بستن حج غروب یوم ترویه است و بعد از ان دیگر نمی تواند .

باب 21 از ابواب اقسام الحج :

ح 3: عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ لَيْسَ عَلَى النِّسَاءِ حَلْقٌ وَ عَلَيْهِنَّ التَّقْصِيرُ ثُمَّ يُهْلِلْنَ بِالْحَجِّ يَوْمَ التَّرْوِيَةِ.

حدیث معتبری است . و مطلق روز ترویة را شامل است که ظاهرا مراد تا غروب روز ترویة است.

ح 12: عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُذَافِرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِذَا قَدِمْتَ مَكَّةَ يَوْمَ التَّرْوِيَةِ وَ قَدْ غَرَبَتِ الشَّمْسُ فَلَيْسَ لَكَ مُتْعَةٌ (دیگر نمی توانی حج تمتع به جا آوری) امْضِ كَمَا أَنْتَ بِحَجِّكَ (باید به سراغ حج افراد بروی و در حج افراد دیگر تجدید احرام لازم نیست)

ح 9 و 12 همین باب نیز معیار را غروب آفتاب می داند.

گروه پنجم: حدیثی که بعد از نماز عشای شب عرفه را آخر وقت می شمارد.

باب 20 از ابواب اقسام الحج :

ح 13: عن الصدوق: رَوَى لَنَا الثِّقَةُ مِنْ أَهْلِ الْبَيْتِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ مُوسَى ع أَنَّهُ قَالَ أَهِلَّ بِالْمُتْعَةِ بِالْحَجِّ (برای متعه به حج احرام ببند) يُرِيدُ يَوْمَ التَّرْوِيَةِ (منظور امام روز ترویه بود) إِلَى زَوَالِ الشَّمْسِ وَ بَعْدَ الْعَصْرِ وَ بَعْدَ الْمَغْرِبِ وَ بَعْدَ الْعِشَاءِ مَا بَيْنَ ذَلِكَ كُلِّهِ وَاسِع‌ .از این رو آخر وقت احرام به حج عشاء روز ترویة است. (شب عرفه)

این روایت مرسله است.

همان طور که دیدیم لسان روایات مختلف است ولی همه ی آنها با قول مشهور که قائل بود وقت تا زمانی که بتواند خود را به ظهر عرفه برساند معارض است.

البته همگی در مقابل قول مشهور بود و می فرمود وقت مضیق است .

جمع عرفی دلالی : باید ظاهر را بر اظهر حمل کنید و دیگر لازم نیست که سراغ مسئله ی تعارض و ترجیح و بررسی مرجحات برویم. واجب این است که وقوف در عرفات را درک کند . واین 5 دسته روایات را بر مراتب استحباب حمل می کنیم . و از همه بهتر یوم ترویه در منی باشد و شب عرفه در آخر شب به عرفات برود و از همه کم فضلیت تر هم ادراک الناس بمنی است

سوال: چرا ابن حمزه در میان طوائف مختلف فقط قائل به روز ترویة شده است ؟

شاید ایشان هم استنباط کرده است که معیار یوم ترویه می باشد و تفوت ها در روایات مراتب استحباب می باشد .

سلمنا نتوانستم جمع دلالی عرفی بکنیم و حمل بر مراتب فضیلت نماییم در این صورت عند التعارض کدام مقدم است ؟

شهرت فتوایی می گفت وقت وسیع است . شهرت روایی می گفت وقت مضیق است و از آنجا که معیار شهرت فتوایی است ما گروه اول (که در جلسه ی قبل مطرح کردیم را بر این 5 گروه مقدم می داریم

نکته : چرا امام در تحریر الوسیله فرمودند الاحوط؟ دلیل آن این است که ایشان طوائف مختلف روایات و نظر ابن حمزة را دیده بودند و از این رو قائل به احتیاط شدند. اما در شرایط فعلی عمل به این احتیاط مشکل است زیرا بسیاری از حجاج در منی توقف نمی کنند مستقیما از همان شب به عرفات می روند . الته برخی شب عرفه در مکه می مانند زیرا در آن شب مکه بسیار خلوت است و صبح عرفه حرکت می کنند و تا ظهر خود را به عرفات می رسانند .

BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo