موضوع: حکم عدول اختیاری و اضطراری از حج تمتع به نوع دیگر

بحث در مسئله ی پنجم از مسائل مربوط به حج تمتع است و این مسئله در مورد عدول از حج تمتع به حج قران و افراد است و این مسئله حاوی سه فرع است.

کلام امام:

فرع اول: لا يجوز من وظيفته التمتع أن يعدل إلى غيره من القسمين الأخيرين (مراد قران و افراد است) اختيارا

فرع دوم: نعم لو ضاق وقته عن إتمام العمرة و إدراك الحج جاز له نقل النية إلى الافراد و يأتي بالعمرة بعد الحج (زیرا در حج قران و افراد عمرة بعد از حج است) و حد ضيق الوقت خوف فوات الاختياري من وقوف عرفة (وقت اختیاری عرفه از صبح تا ظهر است و وقت اضطراری شب است و رکن آن مسمای وقوف است.) على الأصح

فرع سوم: و الظاهر عموم الحكم بالنسبة إلى الحج المندوب فلو نوى التمتع ندبا وضاق وقته عن إتمام العمرة و إدراك الحج جاز له العدول إلى الافراد و الأقوى عدم وجوب العمرة عليه (یعنی در حج مندوب هم همان حکم موجود در حج واجب جاری است با این فرق که بعد از عدول دیگر واجب نیست عمره را به جا آورد.)

اما فرع اول: اختیارا عدول جایز نیست زیرا حج تمتع بر فرد واجب است و تا به حال هم حج به جا نیاورده است از این رو نمی شود عمدا به حج دیگری مانند افراد و قران عدول کرد و این امر مسلم است.

اقوال علماء: صاحب حدائق در ج 14 ص 327 می فرماید: لا خلاف و لا اشکال فی ان من کان فرضه التمتع فانه لا یجوز له العدول اختیارا الی غیره

صاحب جواهر در ج 18 ص 10 می گوید: فإن عدل هؤلاء (که وظیفه اشان حج تمتع است) إلى القران أو الافراد في حجة الاسلام اختيارا لم يجز بلا خلاف أجده فيه ، بل الاجماع بقسميه عليه (اجماع محصل و اجماع منقول).

نکتة: بهتر است ابتدا بحث عدول از واجبی به واجب دیگر را مطرح کنیم فنقول:

عدول یا در اعمال قصدیه جاری می شود و یا در جائی که عمل مختلف است مثلا در نماز ظهر و عصر اگر کسی بخواهد اختیارا از نماز عصر به ظهر و بر عکس عدول کند علی القاعدة این عمل باطل است زیرا عنوان قصدی است و شما به قصد چیز دیگر عملی را انجام داده اید و بعد می خواهید عدول کنید از این رو عمل باید باطل باشد و یا مثلا مالی را به کسی به قصد هبه بدهید و بعد از تحویل قصد زکات کنید که این هم نمی شود ولی در مواردی که عناوین قصدی نیست مانند قصر و اتمام، عدول جایز است مثلا شما در سفر به نیت اتمام نماز را شروع کرده بعد متوجه شدید که می بایست قصر می خواندید. همان نیت نماز قصر را می کنید و نماز هم صحیح است ولی اصل در عناوین قصدیه عدم جواز عدول است زیرا باطن دو عمل این است که دو فعل هستند و با هم متفاوت می باشند. بله اگر دلیل خاصی در جواز عدول باشد به همان مقدار به آن عمل می کنیم.

ادله ی فرع اول: (که عبارت است از حکم عدول اختیاری از تمتع به افراد یا قران.)

مثلا چون در حج افراد قربانی ندارد طرف نیت حج افراد می کند که خرجش کمتر شود.

علی القاعدة این عمل باطل است زیرا آن فرد می خواهد اختیارا واجبش را عوض کند و واضح است که این امر امکان پذیر نیست.

به بیان دیگر امتثال به معنای موافقت امر است و تا موافقت نباشد امتثال نیست و در نتیجه اجزاء وجود ندارد.

روایات: این روایات متضافر و یا به قول بعضی کالمتواتر هستند که در تمام این روایات ذهنیت سؤال کنندگان این بوده است که تا معذور نشویم نباید عدول کنیم. ائمه علیهم السلام هم که جواب می دهند این امر را مسلم گرفته اند که عدول اختیاری جایز نیست و فقط در ضیق وقت باید عدول کرد. مجموعه ی این روایات (که بعدا به آنها خواهیم پرداخت) مفروضش این است که فقط حال عذر را بیان می کند.

روایات خاصه: ح 1 باب 21 از ابواب اقسام الحج: مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَيُّوبَ عَنْ رِفَاعَةَ بْنِ مُوسَى عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثٍ قَالَ: أَضْمِرْ فِي نَفْسِكَ الْمُتْعَةَ فَإِنْ أَدْرَكْتَ مُتَمَتِّعاً (یعنی اگر تمتع را درک کردی فبها) وَ إِلَّا كُنْتَ حَاجّاً (یعنی و الا افراد می شود)

این حدیث مفروضش این است که عدول اختیاری جایز نیست.

اما فرع دوم: در حالت ضیق وقت و عذر می توان عدول کرد.

با اینکه اصل اولی عدم جواز است ولی در صورت ضیق و اضطرار شارع مقدس اجازه داده است که اگر نشد به حج افراد عدول کند و حجش هم صحیح است.

اقوال علماء: این مسئله هم اجماعی است: صاحب حدائق در ج 14 ص 327 تصریح می کند که این مسئله مما لا خلاف فیه می باشد.

صاحب جواهر در یک جا (ج 18 ص 29) می گوید: لعل الاجماع بقسمیه علیه و در جای دیگر یک جا (ص 10) بدون لعل آن را ذکر می کند.

صاحب عروة این مسئله را به صورت بسیار مفصل ذکر کرده است و مسئله ی 5 و 6 در تحریر الوسیلة همه در عروة در مسئله ی 3 مطرح شده است.

اما ادلة: در باب 20 و 21 از ابواب اقسام الحج (در اینکه آخرین وقت احرام ظهر عرفه است یا روز ترویه و امثال آن) تمام آن روایات ناظر به معذور است و ما انشاء الله در بیان حد ضیق باید به همه ی اینها باید اشاره کنیم ولی آنچه الان مهم است این نکته می باشد که همه ی این روایات در این امر اتفاق دارند که عند الضیق عدول کردن جایز است و فقط این روایات در بیان حد ضیق با هم اختلاف دارند.

اما بیان حد ضیق

قول اول: خوف الاختیار من وقوف العروة (یعنی از ظهر تا غروب)

قول دوم: فوف الرکن من الوقوف الاختاری و هو المسمی منه (یعنی واجب اختیاری این است که از ظهر تا غروب باشد ولی رکن صدق مسمای وقوف است و لو چند دقیقه باشد)

قول سوم: فوت الاضطرای الوقوف منه (زمان آن شب است)

قول چهارم: زوال یوم الترویة (که ظهر روز هشتم است)

قول پنجم: غروبه (غروب روز ترویة)

قول ششم: زوال یوم عرفة

قول هفتم: التخییر بعد زوال یوم الترویة بین العدول و الاتمام اذا لم یخف الفوت (اگر بعد از زوال روز ترویه باشد مخیر است به افراد عدول کند یا حج تمتع به جا آورد.)