موضوع: استظلال در شب

بحث در مسأله ی 38 از مسائل تروک احرام است. این مسأله به حدی مهم است که بعضی آن را قبل از تروک احرام مطرح کرده اند.

امام قدس سره در این مسأله می فرماید: جلوس المحرم حال طی المنزل فی المحمل و غیره مما هو مسقَّف اذا کان السیر فی اللیل خلاف الاحتیاط (احتیاط مستحبی) و ان کان الجواز لا یخلو عن قوة فیجوز السیر محرما مع الطائرة السائرة فی اللیل

در عصر ما تمام زوار و بسیاری از زوار کشورهای دیگر از مسجد شجره محرم می شوند و شبانه با ماشین های مسقف به مکه می روند بنابراین اگر در این مسأله به این نتیجه برسیم که حتی در شب هم نمی توان زیر سقف رفت تمامی حجاج باید کفاره ی ذبح شاة دهند.

البته در سابق این مسئله چه بسا محل ابتلاء نبوده است زیرا کاروان ها سابقا در شب حرکت نمی کردند و فقط در روز به طی مسیر می پرداختند از این رو در کلمات قدماء خبری از این مسأله نیست. همچنین در روایات هم اثری از آن نیست.

با این حال از روایات مختلف شواهدی می توان بر این مسأله پیدا کرد بر این اساس ابتدا آن شواهد را بررسی می کنیم:

روایات را بر سه گروه تقسیم می کنیم:

گروه اول: گروهی که مصداق را بین می کند مانند قبة، محمل، کنیسه و وسائل سرپوشیده ی آن زمان.

گروه دوم: روایاتی که از استظلال، تستر و تغطیة نهی می کند بدون اینکه به مصادیق اشاره کرده باشد.

گروه سوم: روایاتی که از باران و طوفان سخن می گوید. ما این روایات را بحث نمی کنیم زیرا عنوان مطر عنوانی مستقل است و در مسائل آینده آن را مستقلا بررسی خواهیم کرد.

باب 64 از ابواب تروک احرام

حدیث 1: مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَحَدِهِمَا ع قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْمُحْرِمِ يَرْكَبُ الْقُبَّةَ فَقَالَ لَا قُلْتُ فَالْمَرْأَةُ الْمُحْرِمَةُ قَالَ نَعَمْ
این روایت صحیحة است.

در این روایت از مرکب سرپوشیده که همان قبه است نهی شده است.

حدیث 2: عَنْهُ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنِ الْحَلَبِيِّ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الْمُحْرِمِ يَرْكَبُ فِي الْقُبَّةِ قَالَ مَا يُعْجِبُنِي إِلَّا أَنْ يَكُونَ مَرِيضاً قُلْتُ فَالنِّسَاءُ قَالَ نَعَمْ
این روایت صحیحة است.

در این روایت عبارت (مَا يُعْجِبُنِي) بوی استحباب می دهد ولی به قرینه ی روایات دیگر و اینکه امام مریض را استثناء می کند و آن را در مورد زنان جایز می داند، حرمت فهمیده می شود.

نقول: این روایات مطلق است و به اطلاقش شامل شب هم می شود ولی در روایت دوم قبه و غیره در مورد مریض به عنوان محافظی از سرما و گرما است ولی اگر هوا شب باشد و نه سرمایی در کار باشد نه گرمایی و نه فردی که مریض باشد واضح است در این حال اصلا قبه موضوعیتی ندارد.

به عبارت دیگر استفاده از قبه برای حفاظت از سرما و گرما بوده است ولی در شب که سرما و گرمایی نیست اصلا احتیاجی به قبه نیست و وجود و عدم قبه یکی است بنابراین نهی مزبور فقط در روز است که گرمای آفتاب وجود دارد.

مضافا بر اینکه در سابق در شب حرکت نمی کردند و شب زمان اطراق بوده است.

در روایات نماز قصر آمده است که حد مسافت (مسیرة یوم) می باشد. یعنی در روز هشت فرسخ می رفتند و در شب می خوابیدند.

اما روایات گروه دوم: روایات مطلقة

باب 64 از ابواب تروک احرام

حدیث 3: عَنِ الْعَبَّاسِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ الْأَوَّلِ ع (موسی بن جعفر علیه السلام) أُظَلِّلُ وَ أَنَا مُحْرِمٌ قَالَ لَا قُلْتُ أَ فَأُظَلِّلُ وَ أُكَفِّرُ قَالَ لَا قُلْتُ فَإِنْ مَرِضْتُ قَالَ ظَلِّلْ وَ كَفِّرْ ...
در این روایت در معنای ظل این نکته خوابیده است که چیزی در مقابل آفتاب و غیره سایه بیندازد. معنا ندارد کسی شب در سایه باشد.

همچنین ذکر مرض در روایت فوق به این معنا است که فرد مریض است و طاقت آفتاب و یا سرما را ندارد و باید در چیز سایه داری مانند ماشین مسقف و یا قبه و امثال آن باشد تا محفوظ بماند. بنابراین همه علامت این است که سخن از روز و در زیر آفتاب می باشد.

حدیث 6: عَنِ النَّخَعِيِّ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ ع عَنِ الرَّجُلِ الْمُحْرِمِ وَ كَانَ إِذَا أَصَابَتْهُ الشَّمْسُ شَقَّ عَلَيْهِ وَ صُدِّعَ فَيَسْتَتِرُ مِنْهَا فَقَالَ هُوَ أَعْلَمُ بِنَفْسِهِ إِذَا عَلِمَ أَنَّهُ لَا يَسْتَطِيعُ أَنْ تُصِيبَهُ الشَّمْسُ فَلْيَسْتَظِلَّ مِنْهَا
در این روایت هم از نور و گرمای خورشید سخن به میان آمده است و حال آنکه در شب خورشیدی وجود ندارد.

قرینه ی دوم: روایاتی که در مورد اضحاء آمده است یعنی باید صورتت را در معرض آفتاب قرار دهی. این روایات هم واضح است که در مورد روز می باشد.

حدیث 13: عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَى الْكِلَابِيِّ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ الْأَوَّلِ ع إِنَّ عَلِيَّ بْنَ شِهَابٍ يَشْكُو رَأْسَهُ وَ الْبَرْدُ شَدِيدٌ وَ يُرِيدُ أَنْ يُحْرِمَ فَقَالَ إِنْ كَانَ كَمَا زَعَمَ فَلْيُظَلِّلْ وَ أَمَّا أَنْتَ فَاضْحَ (آشکار کن و نپوشان) لِمَنْ أَحْرَمْتَ لَهُ

قرینه ی سوم: روایاتی که می گوید نباید از حر و برد تغطی کرد

حدیث 14: َ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ أَبَانٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْمُحْرِمِ أَ يَتَغَطَّى قَالَ أَمَّا مِنَ الْحَرِّ وَ الْبَرْدِ فَلَا
معنای این روایت این است که اگر حر و برد نباشد (مانند شب) می توان تغطی کرد.

قرینه ی چهارم: تمام روایاتی که در آن از استظلال سخن گفته شده است که ظاهر در استظلال بالفعل است نه در بالقوة

به نظر ما ظاهر تمامی عناوین در بالفعل است. مجتهد کسی است که بالفعل مجتهد است و هکذا عادل و فاسق. بالقوة بودن احتیاج به قرینه دارد. بنابراین استظلال و ظل یعنی چیزهایی که الآن سایه دارد و شب را شامل نمی شود.

قرینه ی پنجم: روایات متعددی است که می گوید: با زیر سایه نرفتن خداوند تا غروب آفتاب تمامی گناهان را پاک می کند. این نشان می دهد که زیر سایه نرفتن تا غروب آفتاب است.

حدیث 3: عَنِ الْعَبَّاسِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ الْأَوَّلِ ع أُظَلِّلُ وَ أَنَا مُحْرِمٌ... ثُمَّ قَالَ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص قَالَ مَا مِنْ حَاجٍّ يَضْحَى مُلَبِّياً حَتَّى تَغِيبَ الشَّمْسُ إِلَّا غَابَتْ ذُنُوبُهُ مَعَهَا

حدیث 11: مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ ع عَنِ الظِّلَالِ لِلْمُحْرِمِ فَقَالَ اضْحَ (نپوشان و واضح کن) لِمَنْ أَحْرَمْتَ لَهُ قُلْتُ إِنِّي مَحْرُورٌ (انسانی گرمایی هستم) وَ إِنَّ الْحَرَّ يَشْتَدُّ عَلَيَّ فَقَالَ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ الشَّمْسَ تَغْرُبُ بِذُنُوبِ الْمُحْرِمِينَ

مضافا بر این اگر شک کنیم آیا این روایات با این همه قرائن شب را هم شامل می شود اصل برائت جاری می کنیم.

نکته ی دیگر این است که هنگامی که ماشین حرکت می کند باد تولید می شود و این باید خود ناراحت کننده است و اینکه ماشین سرپوشیده است برای محفوظ ماندن از باد است هکذا در هواپیما. آیا ماندن در ماشین به این امر و محفوظ ماندن ایجاد مشکل می کند به این معنا که نباید خود را از این باد مخفی کرد؟

یا اینکه این باد چون مصنوعی است و از خود ماشین تولید شده است لازم نیست انسان خود را در معرض آن قرار دهد. این باد با بادی که در به شکل طبیعی در خارج وجود دارد فرق دارد.

ان شاء الله باید این مسأله را بررسی کنیم.