< فهرست دروس

درس خارج فقه آیت‌الله مکارم

92/11/01

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: ترک اختیاری وقوف مشعر در بین الطلوعین

در مسأله ی قبل گفتیم که امام قدس سره احتیاط وجوبی داشتند که معذورین قبل از نیمه شب حرکت نکنند. ما می گوییم: این کار مستحب است زیرا روایت صحیحه بر این دلالت می کرد. جمع بین این روایت و روایات دیگر که این قید را نداشت به حمل بر استحباب میسر می باشد زیرا با یک روایت مقید نمی توان روایات مفصل را تقیید کرد.

 

بحث در مسأله ی دوم از مسائل مربوط به وقوف در مشعر الحرام است. امام قدس سره در این مسأله می فرماید:

من خرج قبل طلوع الفجر بلا عذر ومتعمدا ولم يرجع إلى طلوع الشمس فإن لم يفته الوقوف بعرفات ووقف بالمشعر ليلة العيد إلى طلوع الفجر صح حجه على المشهور، وعليه شاة، لكن الأحوط خلافه، فوجب عليه بعد إتمامه الحج من قابل على الأحوط. [1]

حاصل این مسأله این است که کسانی که بین الطلوعین در مشعر نباشد و کل وقوف در این فاصله را عمدا ترک کنند، حج آنها با دو شرط صحیح است:

     اول اینکه شب را در مشعر وقوف کنند.

     دوم اینکه وقوف عرفات را درک کرده باشند.

با این حال باید یک گوسفند هم قربانی کند.

به هر حال امام فرمودند که حکم فوق، قول مشهور است ولی نظر ایشان این است که دو شرط فوق کافی نیست و حتما باید بین الطلوعین را در مشعر بود و الا اگر کسی اختیارا آن را ترک کند باید بنا بر این احتیاط واجب، حج آن سال را تکمیل کند و سال بعد هم حج دیگری به جا آورد.

 

اقوال مسأله: از آنجا که دلیل مهم در مسأله یک حدیثی است که در سند آن بحث است باید اقوال علماء را بیشتر بررسی کنیم که اگر شهرتی بین آنها ثابت شود می تواند مؤید و یا دلیل خوبی باشد.

صاحب حدائق می فرماید: فاعلم أن المشهور بين الأصحاب (رضوان الله عليهم) أنه لو أفاض قبل الفجر عامدا بعد إن كان به ليلا ( اگر شب عید در مشعر باشد) و لو كان قليلا، لم يبطل حجه وجبره بشاة. و ربما زاد بعضهم كون ذلك بعد الوقوف بعرفات (یعنی باید وقوف به عرفات را هم درک کرده باشد)... و عن ابن إدريس أنه يبطل حجه، (مانند قول امام قدس سره با این فرق که ایشان فتوا داده است و امام قائل به احتیاط واجب شده است.) وقول الشيخ في الخلاف يوهم ذلك (قول او موهم بطلان است) ، حيث قال: فإن دفع قبل طلوع الفجر مع الاختيار ولم يجزئه.[2]

صاحب کشف اللثام هم قریب به همین معنا را ذکر کرده است و می فرماید: و يجب الوقوف بعد طلوع الفجر بالنص و الاجماع، فلو أفاض قبله قبل انتصاف الليل أو بعده عامدا مختارا بعد أن وقف به ليلا ناويا ولو قليلا أساء، و صح حجه مطلقا، و إن كان قد وقف بعرفة وقوفه الاختياري أو الاضطراري وفاقا للمشهور، وخلافا لابن إدريس وظاهر الخلاف.[3]

محقق سبزواری می فرماید: این مسأله اجماعی است (ایشان اعتنایی به مخالفت ابن ادریس و شیخ نکرده است.)[4]

آیت الله خوئی هم فتوایی شبیه فتوای امام قدس سره دارد و احتمال بطلان را تقویت کرده است.

صاحب جواهر تعبیر محکمی دارد و می فرماید: هو مشهور شهرة عظیمة کادت تکون اجماعا.[5]

 

دلالت روایات:

سه روایت ذکر شده است که عمده ی آن روایت اولی است که در سند آن بحث است.

 

در سند این روایت مسمع ابن عبد الملک یا عبد المالک است که در وثاقت او بحث است. در رجال یک نفر به این نام بیشتر نیست و در مورد او ذکر شده است که او مسمع بن مالک بود و امام علیه السلام فرمود این نام خوب نیست زیرا مالکیت از آن خداست و نباید اسم کسی باشد و باید نام تو عبد المالک باشد.به هر حال در مورد او بحث خواهیم کرد.

 

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ رِئَابٍ عَنْ مِسْمَعٍ عَنْ أَبِي إِبْرَاهِيمَ (امام کاظم) ع فِي رَجُلٍ وَقَفَ مَعَ النَّاسِ بِجَمْعٍ (در مشعر) ثُمَّ أَفَاضَ قَبْلَ أَنْ يُفِيضَ النَّاسُ قَالَ إِنْ كَانَ جَاهِلًا فَلَا شَيْ‌ءَ عَلَيْهِ وَ إِنْ كَانَ أَفَاضَ قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَعَلَيْهِ دَمُ شَاةٍ.[6]

بعد سند این روایت را بررسی می کنیم هرچند اگر ضعیف هم باشد عمل مشهور ضعف آن را جبران می کند.

ظاهر این روایت این است که اگر کسی عامد باشد و شب مشعر باشد و قبل از طلوع فجر بیرون رود باید کفاره دهد و حجش صحیح است زیرا کفاره آن عمل اشتباه را جبران می کند.

بله در این روایت نکته ای در مورد وقوف به عرفات نیامده است ولی آن در روایت دیگری ذکر شده است که با آن حدیث این را تقیید می کنیم.

 

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ وَ غَيْرِهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ فِي التَّقَدُّمِ مِنْ مِنًى إِلَى عَرَفَاتٍ قَبْلَ‌ طُلُوعِ الشَّمْسِ لَا بَأْسَ بِهِ وَ التَّقَدُّمُ مِنْ مُزْدَلِفَةَ إِلَى مِنًى يَرْمُونَ الْجِمَارَ وَ يُصَلُّونَ الْفَجْرَ فِي مَنَازِلِهِمْ بِمِنًى لَا بَأْسَ[7]

ظاهرا باید تقدم از منی به عرفات صحیح نباشد بلکه در اصل تقدم از عرفات به منی بوده باشد و یا تقدم از مزدلفه به منی. به هر حال ما با صدر روایت کاری نداریم.

ذیل روایت می فرماید: کسی که از مزدلفه به منی رود و شبانه جمار را رمی کند و نماز صبح را در منی بخواند اشکال ندارد.

به هر این روایت نمی گوید که وقوف بین الطلوعین واجب نیست بلکه می گوید: اگر وقوف لیلیه را با وقوف در عرفات درک کرده باشد در این حال رکن بودن وقوف بین الطلوعین جانشین پیدا می کند.

این روایت مشکل دلالی دیگری دارد و آن اینکه ظاهر آن دلالت می کند که فرد مزبور حتی گناهی هم مرتکب نشده است.

بر این اساس صاحب وسائل در ذیل این روایت تصریح می کند که شیخ آن را به معذور حمل کرده است. (و حال آنکه بحث ما در عامد است.) [8]

 

مُحَمَّدُ بْنُ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ الْكَشِّی فِی كِتَابِ الرِّجَالِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْعُودٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ نُصَیرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ یونُسَ‌ أَنَّ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ مُسْكَانَ لَمْ یسْمَعْ مِنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع إِلَّا حَدِیثَ مَنْ أَدْرَكَ الْمَشْعَرَ فَقَدْ أَدْرَكَ الْحَجَّ قَالَ وَ كَانَ أَصْحَابُنَا یقُولُونَ مَنْ أَدْرَكَ الْمَشْعَرَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ فَقَدْ أَدْرَكَ الْحَجَّ فَحَدَّثَنِی مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی عُمَیرٍ وَ أَحْسَبُهُ رَوَاهُ أَنَّ مَنْ أَدْرَكَهُ قَبْلَ الزَّوَالِ مِنْ یوْمِ النَّحْرِ فَقَدْ أَدْرَكَ الْحَجَّ.[9]
بنا بر این اطلاق این روایت اقتضاء می کند که اگر کسی شب مشعر را هم درک کند کافی است و حجش صحیح می باشد. بنا بر این حج هنگامی باطل می شود که مشعر مطلقا شب و بین الطلوعینش درک نشود. صاحب جواهر هم تصریح می کند که اصحاب به اطلاق این روایت تمسک کرده اند.

البته بعضی اشکال کرده اند که یونس، اشتباه کرده است زیرا عبد الله بن مسکان روایات متعددی از امام صادق علیه السلام دارد.

 

أَحْمَدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْعَبَّاسِ النَّجَاشِيُّ فِي كِتَابِ الرِّجَالِ قَالَ رُوِيَ أَنَّ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ مُسْكَانَ لَمْ يَسْمَعْ مِنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع إِلَّا حَدِيثَ مَنْ أَدْرَكَ الْمَشْعَرَ فَقَدْ أَدْرَكَ الْحَجَّ[10]
این روایات هم مشکل دارد زیرا روایات متعددی داریم که می گوید: اگر کسی مشعر را قبل از زوال ظهر درک کند حجش صحیح نیست. بنا بر این این روایات مربوط به مضطر است نه مختار.

ذیل روایت 13 این نکته را بیان می کند. که ابن ابی عمیر می گوید: واقع این بوده است که قبل از زوال باید باشد ولی اصحاب اشتباه کرده اند و قبل از طلوع فجر گفته اند.

روایات 6، 8، 9 و 11 همه سخن از قبل از زوال دارد ولی روایت 13 قبل از طلوع شمس دارد که ابن ابی عمیر هم تردید می کند و می گوید ظاهرا قبل از زوال بوده است.

بنا بر این ظاهرا درک مشعر قبل از زوال شمس یعنی ظهر روز عید بوده است که مربوط به معذور می باشد نه مختار که ما از آن بحث می کنیم زیرا سخن در مورد کسی است که عمدا وقوف بین الطلوعین را ترک می کند.

نتیجه اینکه تنها حدیثی که دلالت بر کلام مشهور می کند همان حدیث مسمع می باشد و الا روایات دیگر به احتمال قوی مربوط به معذورین است.


[4] مهذب الاحکام، سبزواری، ج14، ص215.

BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo