موضوع: زمان قربانی

بحث در مسأله ی یازدهم از مسائل مربوط به قربانی در منی در ایام حج است. به فرع دوم از کلام امام قدس سره رسیده ایم که مربوط به زمان قربانی است.

امام قدس سره در این فرع می فرماید: والأحوط عدم التأخير من يوم العيد، ولو أخر لعذر أو لغيره (عمدا تأخیر بیندازد) فالأحوط الذبح أيام التشريق، (احتیاط این است است که در یازدهم، دوازدهم و سیزدهم ذی الحجة ذبح کند (یعنی سه روز بعد از روز عید)) وإلا ففي بقية ذي الحجة (این نیز احتیاط است یعنی اگر در ایام تشریق نیز ذبح نکرد تا آخر ذی الحجة وقت دارد.)[1]

اقوال علماء را ذکر کردیم که اجماع بر این بود که وقت قربانی تا آخذ ذی الحجة ادامه دارد و کلامی از جواهر نقل کردیم که ظاهرش مخالف با آن بود. بعد که بررسی بیشتری انجام دادیم مشکل را حل کردیم و آن اینکه صاحب جواهر این بحث را در دو جا مطرح می کند. یکی در جلد نوزده صفحه ی 133 که در مورد اصل هدی و قربانی سخن می گوید و می فرماید: وأن يكون مقدما على الحلق بناء علی وجوب الترتیب و لکن لو اخره أثم و اجزأ و کذا لو ذبحه فی بقیة ذی الحجة جاز از اجزأ بلا خلاف اجده فیه[2]

بنا بر این جواز در کلام ایشان به معنای حکم وضعی است و الا تکلیفا گناه کرده است. از این رو کلام ایشان مطابق اجماع است.

اما آدرسی که دیروز از جواهر ذکر کردیم[3] در مورد اضحیه است نه قربانی واجب در منی. در منی نیز کسانی که قربانی بر آنها واجب نیست (حجشان غیر تمتع است) قربانی کردن مستحب می باشد. اینجا بود که ما تصور کردیم صاحب جواهر بر خلاف اجماع سخن می گوید. با این حال مشکلی که در کلام ایشان باقی می ماند این است که ایشان در این بخش به روایاتی استدلال کرده است که مربوط به هدی واجب می باشد.

به دلالت روایات رسیدیم و گفتیم که این روایات بر چهار طائفه تقسیم می شود دو طائفه را خواندیم که مربوط به روایاتی بود به سه روز و چهار روز دلالت داشت.

الطائفة الثالثة: روایاتی که می گوید قربانی تا آخر ذی الحجة مجزی است.

عَنْ أَبِي عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي رَجُلٍ نَسِيَ أَنْ يَذْبَحَ بِمِنًى حَتَّى زَارَ الْبَيْتَ فَاشْتَرَى بِمَكَّةَ ثُمَّ ذَبَحَ قَالَ لَا بَأْسَ قَدْ أَجْزَأَ عَنْهُ[4]
این روایت صحیحه است.

در این روایت نیامده است که او تا چه زمانی قربانی را به تأخیر انداخت ولی با این حال چون اجماع داریم که بعد از ذی الحجة نمی توان قربانی کرد می گوییم اطلاق این روایت تا آخر ذی الحجه را شامل می شود.

تنها مشکلی این روایت دارد این است که این روایت ناظر به ناسی است ولی بحث ما در مورد عامد نیز می باشد و ما قائلیم که حتی عمدا و سهوا نیز اگر کسی قربانی را به تأخیر بیندازد تا آخر ذی الحجة می تواند آن را انجام دهد.

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي مُتَمَتِّعٍ يَجِدُ الثَّمَنَ وَ لَا يَجِدُ الْغَنَمَ قَالَ يُخَلِّفُ الثَّمَنَ عِنْدَ بَعْضِ أَهْلِ مَكَّةَ (پول را نزد بعضی از اهل مکه می گذارد) وَ يَأْمُرُ مَنْ يَشْتَرِي لَهُ وَ يَذْبَحُ عَنْهُ وَ هُوَ يُجْزِئُ عَنْهُ فَإِنْ مَضَى ذُو الْحِجَّةِ أَخَّرَ ذَلِكَ إِلَى قَابِلٍ مِنْ ذِي الْحِجَّةِ.[5]
این روایت صحیحه است.

مشکل این روایت این است که مربوط به معذور است یعنی کسی که قادر نیست قربانی بخرد. ممکن است این روایت مختار را شامل نشود.

أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ قِرْوَاشٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ رَجُلٍ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَوَجَبَ عَلَيْهِ النُّسُكُ (قربانی) فَطَلَبَهُ فَلَمْ يَجِدْهُ (نتوانست به قربانی دست یابد) وَ هُوَ مُوسِرٌ (پول به قدر کافی داشت) حَسَنُ الْحَالِ وَ هُوَ يَضْعُفُ عَنِ الصِّيَامِ (روزه بدل از قربانی را هم نمی تواند بگیرد) فَمَا يَنْبَغِي لَهُ أَنْ يَصْنَعَ قَالَ يَدْفَعُ ثَمَنَ النُّسُكِ إِلَى مَنْ يَذْبَحُهُ بِمَكَّةَ إِنْ كَانَ يُرِيدُ الْمُضِيَّ إِلَى أَهْلِهِ وَ لْيَذْبَحْ عَنْهُ فِي ذِي الْحِجَّةِ فَقُلْتُ فَإِنَّهُ دَفَعَهُ إِلَى مَنْ يَذْبَحُ عَنْهُ فَلَمْ يُصِبْ فِي ذِي الْحِجَّةِ نُسُكاً وَ أَصَابَهُ بَعْدَ ذَلِكَ قَالَ لَا يَذْبَحُ عَنْهُ إِلَّا فِي‌ ذِي الْحِجَّةِ وَ لَوْ أَخَّرَهُ إِلَى قَابِلٍ[6]
سند روایت به النضر ضعیف است زیرا او مجهول است. مگر اینکه بگوییم که عمل اصحاب آن را تقویت می کند.

مشکل روایت قبل در این روایت هم هست.

مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ هِلَالٍ عَنْ عُقْبَةَ بْنِ خَالِدٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ رَجُلٍ تَمَتَّعَ وَ لَيْسَ مَعَهُ مَا يَشْتَرِي بِهِ هَدْياً (پول کافی برای خرید قربانی ندارد) فَلَمَّا أَنْ صَامَ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ (سه روز بعد از ایام تشریق) أَيْسَرَ (پول گیرش آمد) أَ يَشْتَرِي هَدْياً فَيَنْحَرَهُ أَوْ يَدَعُ ذَلِكَ (یا قربانی از او ساقط شده است) وَ يَصُومُ سَبْعَةَ أَيَّامٍ إِذَا رَجَعَ إِلَى أَهْلِهِ قَالَ يَشْتَرِي هَدْياً فَيَنْحَرُهُ وَ يَكُونُ صِيَامُهُ الَّذِي صَامَهُ نَافِلَةً لَهُ.[7]
عقبة ابن خالد مجهول الحال است با این حال در شرح حال او نوشته اند که نزد امام صادق علیه السلام آمد و گفت ما کنیزی داریم که شیعه و سنی را از هم تفکیک نمی کند و برای قسم خوردن می گوید: و الذی اذا ذکرتموه بکیتم ما فعلت هذا. یعنی قسم به امام حسین علیه السلام می خورد ولی درک صحیحی از امام حسین علیه السلام ندارد.

امام صادق علیه السلام فرمود: یرحکم الله من اهل بیت. یعنی خداوند شما اهل بیت را مورد رحمتش قرار دهد.

از این جریان مشخص می شود که خاندان عقبه مورد مدح قرار گرفتند. همچنین علاقه اشان به اهل بیت فهمیده می شود که هر وقت نام امام حسین علیه السلام برده می شد گریه می کردند. با این حال آن مقدار که برای حجیّت در روایت معیار است از آن استفاده نمی شود.

در این روایت نیامده است که تا کی می تواند قربانی کند و اطلاق آن تا آخر ذی الحجة را شامل می شود.

الطائفة الرابعة: روایاتی که ظهور در این دارد که فقط روز عید می توان قربانی کرد.

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِذَا رَمَيْتَ الْجَمْرَةَ فَاشْتَرِ هَدْيَكَ الْحَدِيثَ[8]
این روایت صحیحه است.

جمره ی عقبه در روز عید رمی می شود و امام علیه السلام می فرماید: بلافاصله قربانی را بخر که ظهور در این دارد که بخر و ذبح کن.

عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ سَعِيدٍ الْأَعْرَجِ فِي حَدِيثٍ أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ النِّسَاءِ قَالَ تَقِفُ بِهِنَّ بِجَمْعٍ (در مشعر الحرام مختصری توقف کنند.) ثُمَّ أَفِضْ بِهِنَّ حَتَّى تَأْتِيَ الْجَمْرَةَ الْعُظْمَى فَيَرْمِينَ الْجَمْرَةَ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ عَلَيْهِنَّ ذَبْحٌ (اگر حجشان تمتع نباشد و در نتیجه لازم نباشد قربانی کنند) فَلْيَأْخُذْنَ مِنْ شُعُورِهِنَّ (کمی از موهایشان را کوتاه کنند) وَ يُقَصِّرْنَ مِنْ أَظْفَارِهِنَّ (و کمی ناخن هایشان را بگیرند.)[9]

این روایت و روایات مشابه آن که می گوید آنها رمی جمره ی عقبه می کنند اگر فردا قربانی به گردنشان نیست که هیچ و الا نائب بگیرند که از طرف آنها قربانی کنند این ظاهرا دقیقا بعد از جمره است که در روز عید انجام می گیرد.

جمع بندی:

مشهور جمع خوبی کرده اند و آن اینکه روز عید واجب تکلیفی است اگر کسی تأخیر بیندازد گناه کرده است ولی با این حال قربانی تا آخر ذی الحجة صحیح است و با این حال اولویت اول در سه روز اول است (یازده، دوازده و سیزدهم) و اولویت دوم در چهار روز اول است.