درس خارج فقه آیت الله مکارم
کتاب الحج
93/12/10
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: کسانی که از
بیتوته در منی معذور می باشند.
بحث در مورد اعمال منی است که بعد از اعمال زیارت بیت الله انجام می شود. امام قدس سره در مسأله ی سوم به سراغ کسانی می رود که از بیتوته در منی مستثنی هستند:
مسألة 3 - لا يجب المبيت في منى في الليالي المذكورة على أشخاص:
الأول المرضى (بیماران) والممرضين لهم (پرستاران آنها)، بل كل من له عذر يشق معه البيتوتة،
الثاني من خاف على ماله المعتد به من الضياع أو السرقة في مكة،
الثالث الرعاة إذا احتاج رعي مواشيهم بالليل،
الرابع أهل سقاية الحاج بمكة،
الخامس من اشتغل في مكة بالعبادة إلى الفجر ولم يشتغل بغيرها إلا الضروريات كالأكل والشرب بقدر الاحتياج، وتجديد الوضوء وغيرها، ولا يجوز ترك المبيت بمنى لمن اشتغل بالعبادة في غير مكة حتى بين طريقها إلى منى على الأحوط.[1]
در جلسه ی قبل سه مورد اول را بحث کردیم و گفتیم که قدر جامع بین آنها کسی است که معذور است و نمی تواند در منی بیتوته کند.
اما مورد چهارم: سقایة الحاج
کسی که وظیفه ی سقایة الحاج را بر عهده دارد او هرچند خودش به عسر و حرج مبتلا نیست ولی در صدد این است که عسر و حرج دیگران را رفع کند.
اقوال علماء:
مرحوم شیخ الطائفه در عبارتی که قبلا از ایشان نقل کردیم ادعای لا خلاف داشت:
شیخ طوسی در خلاف می فرماید: مسألة 182: يجوز للرعاة وأهل السقاية المبيت بمكة، ولا يبيتوا بمنى بلا خلاف.[2]
از کتاب منتهای علامه نیز ادعای نفی خلاف ذکر شده است.
دلیل مسأله:
دلیل اول: مسأله ی اهم و مهم
مسأله ی سقایة الحاج علی الخصوص در زمان قدیم که آب کم بود و نیاز بود که آن را در میان حجاج به صورت منظمی تقسیم کنند از واجبات به شمار می رفت. حال اگر امر دائر شود بین سقایة الحاج و بیتوته در منی، سقایة الحاج در نظر شارع مهمتر می باشد.
دلیل لا حرج: می توان گفت که قاعده ی عسر و حرج گاه شخصی است و گاه نوعی. عسر و حرج نوعی هم گاه به گونه ای است که افرادی که دارای عسر و حرج هستند را از کسانی که دارای عسر و حرج نیستند می توان جدا کرد. مثلا در ماه رمضان کسانی که دارای عسر و حرج هستند روزه را نمی گیرند و ما بقی افراد می گیرند. ولی گاه عسر و حرج نوعی قابل تفکیک نیست. مثلا قوانین راهنمایی اگر مورد عمل قرار نگیرد، ضرر نوعی ایجاد می شود و نمی توان تفکیک کرد و گفت آنهایی که موجب ضرر و عسر و حرج می شود باید رعایت شود و الا به آن می توان عمل نکرد. دلیل لا حرج هرچند حرج شخصی را شامل می شود ولی اگر حرج نوعی و غیر قابل تفکیک باشد آن هم مانند حرج شخصی بوده و آن هم مرتفع می باشد.
دلالت روایات:
سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ صَفْوَانَ عَنْ سَعِيدِ بْنِ يَسَارٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فَاتَتْنِي لَيْلَةُ الْمَبِيتِ بِمِنًى مِنْ شُغُلٍ فَقَالَ لَا بَأْسَ[3]
ممکن است آنچه که او را مشغول کرده است مسأله ی سقایة الحاج بوده باشد. بنا بر این عمومیت این روایت می تواند ما نحن فیه را شامل شود.
فِي الْعِلَلِ عَنْ أَبِيهِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِيدِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْهَيْثَمِ بْنِ أَبِي مَسْرُوقٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ رِئَابٍ عَنْ مَالِكِ بْنِ أَعْيَنَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع إِنَّ الْعَبَّاسَ (که مسئولیت سقایة الحاج را به عهده داشت) اسْتَأْذَنَ رَسُولَ اللَّهِ ص أَنْ يَبِيتَ بِمَكَّةَ لَيَالِيَ مِنًى فَأَذِنَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ ص مِنْ أَجْلِ سِقَايَةِ الْحَاجِّ[4]
هیثم بن ابی مسروق دقیقا توثیق نشده است ولی قرائنی وجود دارد که می توان او را توثیق کرد.
اما مالک بن اعین، در رجال دو نفر به این نام هستند که هر دو مجهول الحال می باشند. بنا بر این سند روایت مزبور ضعیف است با این حال، روایت فوق معمول به اصحاب است.
ذیل روایت که می فرماید: مِنْ أَجْلِ سِقَايَةِ الْحَاجِّ علامت آن است که خود عباس موضوعیت ندارد بلکه آنچه مهم است مسأله ی سقایة الحاج می باشد. از این رو اینکه بعضی از فقهاء و از جمله ابو حنیفه قائل شده اند که این حکم مخصوص عباس و فرزندان عباس است برای ما قابل قبول نیست. مشابه این روایت در کتب عامه نیز نقل شده است و صاحب جواهر آن را ذکر می کند.[5]
این سؤال مطرح می شود که آیا مسأله ی سقایة الحاج امروزه که همه جا لوله کشی آب شده است محل ابتلاء است؟
امروزه نیز باید مسئولان هتل ها و کاروان ها با تانکر آب را دم هتل بیاورند و وارد مخازن کنند یا آب معدنی را برای افراد مهیا کنند. این به سبب آن است که سرزمین مکه در میان کوه هاست و لوله کشی در آن به راحتی انجام نمی شود.
همچنین مسئولین اداره ی آب در مکه اگر بدانند که در صورت بیتوته در منی اداره ی امور آب حجاج با مشکل مواجه می شود آنها هم از بیتوته معاف هستند.
همچنین در حرم، ظرف هایی است که آنها را باید پیوسته پر کرد تا حاجیان به زحمت نیفتند.
با این حال عرف از لفظ سقایة که آب دادن با مشکل است الغاء خصوصیت می کند و هر نوع آب رسانی را داخل می داند.
نکته ی دیگر این است که آیا سقایة الحاج موضوعیت دارد و یا یک نوع از ضرورت های حاجیان است؟ مثلا اگر آب برای آنها در دسترس است ولی غذا و یا دارو برایشان آماده نیست در اینجا عرف می گوید که مانند آب دادن، این امور هم باید مورد رسیدگی قرار گیرد. بنا بر این آشپزها، اطباء، مسئول تدارکات و مانند آنها نمی توانند شب در منی بمانند. مخصوصا که امروزه کسی اجازه ندارد در منی چراغ و آتش روشن کند و باید غذای آنها از مکه برای آنها آورده شود. بنا بر این باید کسانی باشند که این مسئولیت را به عهده گیرند. همچنین گفتیم که افرادی که عذر دارند می توانند به مکه روند و واضح است که طبیبانی هم برای سرپرستی از آنها باید در مکه بمانند. بنا بر این چنین کسانی استثناء نشده اند بلکه از باب الغاء خصوصیت قطعیه و به مقدار ضرورت می توانند بیتوته را رها کنند.
من هنا یعلم: که امیر الحاج قبل از ظهر روز دوازدهم می تواند از منی خارج شده و به مکه وارد شود و حال آنکه باید نفر بعد از ظهر انجام شود:
مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ (عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ) عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ يُصَلِّي الْإِمَامُ الظُّهْرَ يَوْمَ النَّفْرِ بِمَكَّةَ[6]
این روایت صحیحه است.
در آن زمان نماز را اول وقت می خواندند و اگر امام که همان امیر الحاج و سرپرست حجاج است می خواست که نماز را اول وقت بخواند می بایست چند ساعتی قبل از ظهر حرکت کند. اگر او زودتر خود را به مکه نمی رساند چه بسا امر حجاج مختل می شد. این هم شاید به معیار سقایة الحاج باشد. بنا بر این هرچند صاحب وسائل این روایت را در باب (اسْتِحْبَابِ نَفْرِ الْإِمَامِ يَوْمَ الثَّالِثِ قَبْلَ الزَّوَالِ وَ أَنْ يُصَلِّيَ الظُّهْرَ بِمَكَّةَ) ذکر کرده است ولی شاید عمل مزبور واجب نیز باشد.
بقی هنا امر:
بعضی از فقهاء گفته اند که بین سقایة الحاج و رعات (چوپانان) فرق است و آن آنکه چوپانان باید قبل از غروب بیرون روند ولی سقایة الحاج بعد از غروب هم می توانند بیرون روند. شاید علت آن این باشد که حیوانات را غالبا بعد از غروب به چرا نمی برند. بنا بر این آنها باید نصف اول و یا نصف دوم شب را در منی باشند ولی سقایة الحاج وظیفه ای است که هر لحظه ممکن است مورد احتیاج باشد.
البته فرق مزبور فارق نیست زیرا مراد ما از رعات، کسانی است که حیواناتشان احتیاج به چرا در شب دارند. بنا بر این وقتی مقید به نیاز شبانه می شود فرقی بین رعات و سقات نیست. امروزه هم هرچند شتر برای حمل کاروانان و وسائل آنها وجود ندارد ولی آماده کرده ماشین ها و تعمیر آنها در شب همان حکم را دارد.
بحث در مورد اعمال منی است که بعد از اعمال زیارت بیت الله انجام می شود. امام قدس سره در مسأله ی سوم به سراغ کسانی می رود که از بیتوته در منی مستثنی هستند:
مسألة 3 - لا يجب المبيت في منى في الليالي المذكورة على أشخاص:
الأول المرضى (بیماران) والممرضين لهم (پرستاران آنها)، بل كل من له عذر يشق معه البيتوتة،
الثاني من خاف على ماله المعتد به من الضياع أو السرقة في مكة،
الثالث الرعاة إذا احتاج رعي مواشيهم بالليل،
الرابع أهل سقاية الحاج بمكة،
الخامس من اشتغل في مكة بالعبادة إلى الفجر ولم يشتغل بغيرها إلا الضروريات كالأكل والشرب بقدر الاحتياج، وتجديد الوضوء وغيرها، ولا يجوز ترك المبيت بمنى لمن اشتغل بالعبادة في غير مكة حتى بين طريقها إلى منى على الأحوط.[1]
در جلسه ی قبل سه مورد اول را بحث کردیم و گفتیم که قدر جامع بین آنها کسی است که معذور است و نمی تواند در منی بیتوته کند.
اما مورد چهارم: سقایة الحاج
کسی که وظیفه ی سقایة الحاج را بر عهده دارد او هرچند خودش به عسر و حرج مبتلا نیست ولی در صدد این است که عسر و حرج دیگران را رفع کند.
اقوال علماء:
مرحوم شیخ الطائفه در عبارتی که قبلا از ایشان نقل کردیم ادعای لا خلاف داشت:
شیخ طوسی در خلاف می فرماید: مسألة 182: يجوز للرعاة وأهل السقاية المبيت بمكة، ولا يبيتوا بمنى بلا خلاف.[2]
از کتاب منتهای علامه نیز ادعای نفی خلاف ذکر شده است.
دلیل مسأله:
دلیل اول: مسأله ی اهم و مهم
مسأله ی سقایة الحاج علی الخصوص در زمان قدیم که آب کم بود و نیاز بود که آن را در میان حجاج به صورت منظمی تقسیم کنند از واجبات به شمار می رفت. حال اگر امر دائر شود بین سقایة الحاج و بیتوته در منی، سقایة الحاج در نظر شارع مهمتر می باشد.
دلیل لا حرج: می توان گفت که قاعده ی عسر و حرج گاه شخصی است و گاه نوعی. عسر و حرج نوعی هم گاه به گونه ای است که افرادی که دارای عسر و حرج هستند را از کسانی که دارای عسر و حرج نیستند می توان جدا کرد. مثلا در ماه رمضان کسانی که دارای عسر و حرج هستند روزه را نمی گیرند و ما بقی افراد می گیرند. ولی گاه عسر و حرج نوعی قابل تفکیک نیست. مثلا قوانین راهنمایی اگر مورد عمل قرار نگیرد، ضرر نوعی ایجاد می شود و نمی توان تفکیک کرد و گفت آنهایی که موجب ضرر و عسر و حرج می شود باید رعایت شود و الا به آن می توان عمل نکرد. دلیل لا حرج هرچند حرج شخصی را شامل می شود ولی اگر حرج نوعی و غیر قابل تفکیک باشد آن هم مانند حرج شخصی بوده و آن هم مرتفع می باشد.
دلالت روایات:
سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ صَفْوَانَ عَنْ سَعِيدِ بْنِ يَسَارٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فَاتَتْنِي لَيْلَةُ الْمَبِيتِ بِمِنًى مِنْ شُغُلٍ فَقَالَ لَا بَأْسَ[3]
ممکن است آنچه که او را مشغول کرده است مسأله ی سقایة الحاج بوده باشد. بنا بر این عمومیت این روایت می تواند ما نحن فیه را شامل شود.
فِي الْعِلَلِ عَنْ أَبِيهِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِيدِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْهَيْثَمِ بْنِ أَبِي مَسْرُوقٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ رِئَابٍ عَنْ مَالِكِ بْنِ أَعْيَنَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع إِنَّ الْعَبَّاسَ (که مسئولیت سقایة الحاج را به عهده داشت) اسْتَأْذَنَ رَسُولَ اللَّهِ ص أَنْ يَبِيتَ بِمَكَّةَ لَيَالِيَ مِنًى فَأَذِنَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ ص مِنْ أَجْلِ سِقَايَةِ الْحَاجِّ[4]
هیثم بن ابی مسروق دقیقا توثیق نشده است ولی قرائنی وجود دارد که می توان او را توثیق کرد.
اما مالک بن اعین، در رجال دو نفر به این نام هستند که هر دو مجهول الحال می باشند. بنا بر این سند روایت مزبور ضعیف است با این حال، روایت فوق معمول به اصحاب است.
ذیل روایت که می فرماید: مِنْ أَجْلِ سِقَايَةِ الْحَاجِّ علامت آن است که خود عباس موضوعیت ندارد بلکه آنچه مهم است مسأله ی سقایة الحاج می باشد. از این رو اینکه بعضی از فقهاء و از جمله ابو حنیفه قائل شده اند که این حکم مخصوص عباس و فرزندان عباس است برای ما قابل قبول نیست. مشابه این روایت در کتب عامه نیز نقل شده است و صاحب جواهر آن را ذکر می کند.[5]
این سؤال مطرح می شود که آیا مسأله ی سقایة الحاج امروزه که همه جا لوله کشی آب شده است محل ابتلاء است؟
امروزه نیز باید مسئولان هتل ها و کاروان ها با تانکر آب را دم هتل بیاورند و وارد مخازن کنند یا آب معدنی را برای افراد مهیا کنند. این به سبب آن است که سرزمین مکه در میان کوه هاست و لوله کشی در آن به راحتی انجام نمی شود.
همچنین مسئولین اداره ی آب در مکه اگر بدانند که در صورت بیتوته در منی اداره ی امور آب حجاج با مشکل مواجه می شود آنها هم از بیتوته معاف هستند.
همچنین در حرم، ظرف هایی است که آنها را باید پیوسته پر کرد تا حاجیان به زحمت نیفتند.
با این حال عرف از لفظ سقایة که آب دادن با مشکل است الغاء خصوصیت می کند و هر نوع آب رسانی را داخل می داند.
نکته ی دیگر این است که آیا سقایة الحاج موضوعیت دارد و یا یک نوع از ضرورت های حاجیان است؟ مثلا اگر آب برای آنها در دسترس است ولی غذا و یا دارو برایشان آماده نیست در اینجا عرف می گوید که مانند آب دادن، این امور هم باید مورد رسیدگی قرار گیرد. بنا بر این آشپزها، اطباء، مسئول تدارکات و مانند آنها نمی توانند شب در منی بمانند. مخصوصا که امروزه کسی اجازه ندارد در منی چراغ و آتش روشن کند و باید غذای آنها از مکه برای آنها آورده شود. بنا بر این باید کسانی باشند که این مسئولیت را به عهده گیرند. همچنین گفتیم که افرادی که عذر دارند می توانند به مکه روند و واضح است که طبیبانی هم برای سرپرستی از آنها باید در مکه بمانند. بنا بر این چنین کسانی استثناء نشده اند بلکه از باب الغاء خصوصیت قطعیه و به مقدار ضرورت می توانند بیتوته را رها کنند.
من هنا یعلم: که امیر الحاج قبل از ظهر روز دوازدهم می تواند از منی خارج شده و به مکه وارد شود و حال آنکه باید نفر بعد از ظهر انجام شود:
مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ (عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ) عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ يُصَلِّي الْإِمَامُ الظُّهْرَ يَوْمَ النَّفْرِ بِمَكَّةَ[6]
این روایت صحیحه است.
در آن زمان نماز را اول وقت می خواندند و اگر امام که همان امیر الحاج و سرپرست حجاج است می خواست که نماز را اول وقت بخواند می بایست چند ساعتی قبل از ظهر حرکت کند. اگر او زودتر خود را به مکه نمی رساند چه بسا امر حجاج مختل می شد. این هم شاید به معیار سقایة الحاج باشد. بنا بر این هرچند صاحب وسائل این روایت را در باب (اسْتِحْبَابِ نَفْرِ الْإِمَامِ يَوْمَ الثَّالِثِ قَبْلَ الزَّوَالِ وَ أَنْ يُصَلِّيَ الظُّهْرَ بِمَكَّةَ) ذکر کرده است ولی شاید عمل مزبور واجب نیز باشد.
بقی هنا امر:
بعضی از فقهاء گفته اند که بین سقایة الحاج و رعات (چوپانان) فرق است و آن آنکه چوپانان باید قبل از غروب بیرون روند ولی سقایة الحاج بعد از غروب هم می توانند بیرون روند. شاید علت آن این باشد که حیوانات را غالبا بعد از غروب به چرا نمی برند. بنا بر این آنها باید نصف اول و یا نصف دوم شب را در منی باشند ولی سقایة الحاج وظیفه ای است که هر لحظه ممکن است مورد احتیاج باشد.
البته فرق مزبور فارق نیست زیرا مراد ما از رعات، کسانی است که حیواناتشان احتیاج به چرا در شب دارند. بنا بر این وقتی مقید به نیاز شبانه می شود فرقی بین رعات و سقات نیست. امروزه هم هرچند شتر برای حمل کاروانان و وسائل آنها وجود ندارد ولی آماده کرده ماشین ها و تعمیر آنها در شب همان حکم را دارد.
