موضوع: دلیل روایی و عقلی بر حرمت ربا

در جلسات گذشته ادله ی حرمت ربا را ذکر کردیم. اولین دلیل این بود که ربا جزء ضروریات دین است و آن را بحث کردیم.

دلیل دوم آیات قرآن بود که هر آیه از جنبه های مختلف دلالت بر حرمت ربا داشت.

اکنون به سراغ روایات می رویم:

روایاتی که در مورد حرمت ربا وارد شده است در حد تواتر است. صاحب وسائل الشیعه بیست باب در مورد ربا دارد که حاوی بیش از صد روایت می باشد. تعدادی از آنها به دلالت مطابقی تحریم را می رساند و بعضی از آنها بالمفهوم مثلا می گوید: ربا برای زوج و زوجه و پدر و پسر حرام نیست.

ما نمونه هایی از هفت باب اول در وسائل الشیعه که دارای لحن و محتوای مختلف است را ذکر می کنیم

عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِي جَمِيلَةَ عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِيفٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: أَخْبَثُ‌ الْمَكَاسِبِ‌ كَسْبُ الرِّبَا[1]

از این روایت استفاده می شود که ربا از خرید و فروش شراب، گوشت خنزیر هم بدتر است بنا بر این این روایت دلالت بر حرمت شدید می کند.

عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى‌ عَنِ‌ الْحُسَيْنِ بْنِ الْمُخْتَارِ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: دِرْهَمٌ رِبًا أَشَدُّ مِنْ ثَلَاثِينَ زَنْيَةً كُلُّهَا بِذَاتِ مَحْرَمٍ مِثْلِ عَمَّةٍ وَ خَالَةٍ[2]

در این روایت سی تا زنا آمده است ولی در بعضی از روایات و آنچه امام قدس سره ذکر کرده است هفتاد آمده است. این تغییر تعبیر در روایات ظاهرا مربوط به ربا است زیرا رباها از لحاظ کمیت و کیفیت با یکدگر متفاوت اند. گاه رباخوار از انسان فقیری ربا می گیرد و گاه به شکل اضعاف و مضاعف می گیرد و گاه چنین نیست.

لازم به ذکر است که سبعین دلالت بر تکثیر می تواند داشته باشد ولی ثلاثین عدد تکثیر نیست.

قَالَ (الصدوق) وَ مِنْ أَلْفَاظِ رَسُولِ اللَّهِ ص الْمُوجَزَةِ الَّتِي لَمْ يُسْبَقْ إِلَيْهَا (تعبیرش بی سابقه است) شَرُّ الْمَكَاسِبِ كَسْبُ الرِّبَا.[3]

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ قَالَ: بَلَغَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ رَجُلٍ أَنَّهُ كَانَ يَأْكُلُ الرِّبَا وَ يُسَمِّيهِ اللِّبَأَ (شیر آغاز انسان یا حیوان که حیات فرزند به آن وابسته است و بعضی از علماء قائل شدند که واجب است مادر این شیر را به بچه دهد) فَقَالَ لَئِنْ أَمْكَنَنِي اللَّهُ مِنْهُ لَأَضْرِبَنَّ عُنُقَهُ.[4]

این روایت صحیحه است.

این لحن در روایات امام صادق علیه السلام بسیار کم است.

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُمَرَ الْيَمَانِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: الرِّبَا رِبَاءَانِ رِبًا يُؤْكَلُ وَ رِبًا لَا يُؤْكَلُ فَأَمَّا الَّذِي يُؤْكَلُ فَهَدِيَّتُكَ إِلَى الرَّجُلِ تَطْلُبُ مِنْهُ الثَّوَابَ أَفْضَلَ مِنْهَا (به کسی هدیه می دهیم و قصد ما فقط ثواب نیست بلکه این است که او بهتر از آن را به ما بدهد البته شرط نمی کنیم فقط چنین انتظاری داریم) فَذَلِكَ الرِّبَا الَّذِي‌ يُؤْكَلُ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ‌ وَ ما آتَيْتُمْ مِنْ رِباً لِيَرْبُوَا فِي أَمْوالِ النَّاسِ فَلا يَرْبُوا عِنْدَ اللَّهِ[5] (اگر ربایی به کسی بدهید و انتظار داشته باشید که بیشتر از آن را به تو برگردانند این نزد خداوند سودی در پی ندارد. البته این شبیه ربا است نه ربا) وَ أَمَّا الَّذِي لَا يُؤْكَلُ‌ فَهُوَ الَّذِي نَهَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْهُ وَ أَوْعَدَ عَلَيْهِ النَّارَ. (که به کسی وام دهیم و شرط کنیم که بیشتر از آن را برگرداند.)[6]

عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: أَتَى رَجُلٌ أَبِي ع‌ فَقَالَ إِنِّي وَرِثْتُ مَالًا وَ قَدْ عَلِمْتُ أَنَّ صَاحِبَهُ الَّذِي وَرِثْتُهُ مِنْهُ قَدْ كَانَ يُرْبِي وَ قَدْ أَعْرِفُ أَنَّ فِيهِ رِبًا (می دانم در این مال الارث ربا وجود دارد) وَ أَسْتَيْقِنُ ذَلِكَ وَ لَيْسَ يَطِيبُ لِي حَلَالُهُ لِحَالِ عِلْمِي فِيهِ (و حلال آن نیز بر من گوارا نیست) وَ قَدْ سَأَلْتُ فُقَهَاءَ أَهْلِ الْعِرَاقِ وَ أَهْلِ الْحِجَازِ (از اهل سنت) فَقَالُوا لَا يَحِلُّ أَكْلُهُ (زیرا علم اجمالی داری که در آن ربا است.) فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع (امام علیه السلام در اینجا به راهکاری اشاره می کند که در تمامی اموال مخلوط به حرام جاری می شود:) إِنْ كُنْتَ تَعْلَمُ بِأَنَّ فِيهِ مَالًا مَعْرُوفاً رِبًا وَ تَعْرِفُ أَهْلَهُ فَخُذْ رَأْسَ مَالِكَ وَ رُدَّ مَا سِوَى ذَلِكَ (سرمایه ات را بگیرد و اضافه بر آن را به صاحبش بر گردان) وَ إِنْ كَانَ مُخْتَلِطاً (و صاحبان آن را نمی شناسی) فَكُلْهُ هَنِيئاً فَإِنَّ الْمَالَ مَالُكَ وَ اجْتَنِبْ مَا كَانَ يَصْنَعُ صَاحِبُهُ (از ربا خواری اجتناب کن) فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص قَدْ وَضَعَ مَا مَضَى مِنَ الرِّبَا (رسول خدا (ص) فرمود: ما مضی بر شما حلال است و از الآن به بعد را مراعات کنید. ظاهر آیات قرآن نیز همین است که برای تشویق تبه رک ربا، ما سلف را حلال کرده اند.) وَ حَرَّمَ عَلَيْهِمْ مَا بَقِيَ فَمَنْ جَهِلَ وَسِعَ لَهُ جَهْلُهُ حَتَّى يَعْرِفَهُ فَإِذَا عَرَفَ تَحْرِيمَهُ حَرُمَ عَلَيْهِ وَ وَجَبَ‌ عَلَيْهِ فِيهِ الْعُقُوبَةُ إِذَا رَكِبَهُ كَمَا يَجِبُ عَلَى مَنْ يَأْكُلُ الرِّبَا (البته ما این را در فروع مسأله می گوییم که اگر کسی ربائی بخورد و بعد توبه کند آیا آنچه قبلا از ربا گرفته و در اموالش وجود دارد بر او حلال است یا نه.)[7]

این روایت صحیحه است.

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ حُمَيْدِ بْنِ زِيَادٍ عَنِ الْخَشَّابِ عَنِ ابْنِ بَقَّاحٍ عَنْ مُعَاذِ بْنِ ثَابِتٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ جُمَيْعٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع‌ لَيْسَ بَيْنَ الرَّجُلِ وَ وَلَدِهِ رِبًا وَ لَيْسَ بَيْنَ السَّيِّدِ وَ عَبْدِهِ رِبًا.[8]

مفهوم این روایت این است که بین دیگران ربا حرام است.

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ قَالَ: قَالَ الصَّادِقُ ع‌ لَيْسَ بَيْنَ الْمُسْلِمِ وَ بَيْنَ الذِّمِّيِّ رِبًا وَ لَا بَيْنَ الْمَرْأَةِ وَ بَيْنَ زَوْجِهَا رِبًا.[9]

مفهوم این روایت مانند روایت سابق است.

دلیل چهارم بر حرمت ربا: دلیل عقل

بر ربا مفاسدی مترتب است که وقتی عقل آن را مشاهده می کند حکم به تحریم می کند هرچند عقلای فعلی دنیا این دلیل عقلی را نپذیرفتند و رباخواری یکی از اصول بانکداری آنها محسوب می شود البته آنها تا یک درصد یا دو و سه درصد ربا می گیرند که به عقیده ی ما تا چهار درصد کارمزد و حلال می باشد ولی بانکداری اسلامی حدود بیست درصد به بالا ربا می گیرد و گاه تا 36 درصد هم گرفته شده است.

این ادله غالبا در روایات ذکر شده است:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ‌ أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ عِلَّةِ تَحْرِيمِ الرِّبَا فَقَالَ إِنَّهُ لَوْ كَانَ الرِّبَا حَلَالًا لَتَرَكَ النَّاسُ التِّجَارَاتِ وَ مَا يَحْتَاجُونَ إِلَيْهِ فَحَرَّمَ اللَّهُ الرِّبَا لِتَنْفِرَ النَّاسُ مِنَ الْحَرَامِ إِلَى الْحَلَالِ وَ إِلَى التِّجَارَاتِ مِنَ الْبَيْعِ وَ الشِّرَاءِ فَيَبْقَى ذَلِكَ بَيْنَهُمْ فِي الْقَرْض‌.[10]

بر اساس این روایت اگر مردم عادت به ربا کنند، تجارت را رها می کنند زیرا تنبل می شوند.

کار حلال یا از ناحیه ی تولید است و یا از ناحیه ی واسطه بین تولید و مصرف به این گونه که شخص تولید کننده مال خود را به یک تاجر می دهد و او نیز به کاسب می دهد تا کم کم به فروش برساند.

این در حالی است که ربا خوار نه تولید می کند و نه واسطه بین تولید کننده و مصرف کننده است و فقط در جای خود می نشیند و از پول خود سود می گیرد. اگر این حالت بین مردم باب شود مردم به تدریج کسب و تجارت را رها می کنند زیرا دائما سود به دست انسان می رسد.

به هر حال این روایات علامت آن است که اهل بیت خود نیز از همان اوائل به این دلیل ها اشاره می کردند و به آنها اهمیت می دادند.