رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي وَ يَسِّرْ لِي أَمْرِي وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِي يَفْقَهُوا قَوْلِي‌

 

 در مسئله 24 فرمودند: لا يبطل التيمّم الذي هو بدلعن الغسل من جنابة أو غيرها بالحدث الأصغر، فما دام عذره عن الغسل باقياً تيمّمه بمنزلته، فإن كان عنده ماء بقدرالوضوء توضّأ و إلّا تيمّم بدلًا عنه، وإذا ارتفع عذره عن الغسل اغتسل،

 مسئله یک مسئله مشکلی است. لذا میبینیم که فقهاء مثل صاحب جواهرها و بعد هم مقررّهای عروه، چندین صفحه در این باره صحبت کردند. مسئله را آنچه مرحوم سیّد میفرمایند خلاف مشهور است و مرحوم سیّد کم جایی پیدا میشود که خلاف مشهور فتوا بدهد. یا متابعت از مشهور میکند و یا احتیاط میکند اما در اینجا احتیاط نکرده و جزماً هم خلاف مشهور فتوا دادند.

 محشین بر عروه هم در مسئله گیرند. لذا معمولاً آن کسانی که محتاطند، مثل استاد بزرگوار ما آقای بروجردی احتیاط میکنند که در مثل مسئله ما میفرمایند هم تیمم کند و هم وضو بگیرد. بعضی از محشین بر عروه هم طبق فتوای مشهور میگویند فقط تیمم. بعضی از محشین بر عروه هم مثل مرحوم سیّد میفرمایند وضوی فقط.

 مسئله اینست که یک کسی جُنُب است و آب ندارد که تیمم کند. دفعه اول تیمم میکند و با این تیمّم هم چون تیمّم بدل از غسل جنابت است، بدون وضوگرفتن نماز میخواند. حال برای ظهر و عصر، باز آب ندارد. این مسئله زیاد هم واقع میشود. حال یا آب ندارد و یا مریضی است و آب برایش ضرر دارد؛ بالاخره باید تیمم کند. حال اینجا آیا باید وضو بگیرد یا باید تیمم کند و یا هر دو؟

 مشهور در میان فقهاء فرمودند که تیمم کند. دفعه سوم هم تیمم کند. و به همچنین مثلاً هفت هشت ده روز جُنُب است، تیمم کند و وقتی به آب رسید غسل کند و اگر مثلاً اگر زن حائض است، دفعه دوم تیمم میکند و وضو میگیرد و دفعه سوم تیمم میکند و وضو میگیرد تا به آب برسد و غسل حیضش را بکند. به عبارت دیگر گفتند حدث اصغر تیمم را باطل میکند. این دفعه اول آب نداشته و جُنُب بوده و یا حائض بوده و پاک شده، تیمم میکند و نماز میخواند. دفعه دوم هم که آب ندارد یا مریض است، مثل زن حائض است که پاک شده و باید تیمم کند. یا مثل جُنُب است و مثل اینکه حالا جُنُب شده و باید تیمم کند. اما گفتم بعضی هم مثل آقای بروجردیها و امثال اینها، میگویند در غسل جنابتش، هم وضو بگیرد و هم تیمم کند. مرحوم سیّد خیلی با جزم در مقابل مشهور میفرمایند نه، این جُنُب بوده و تیمم کرده و جنابتش از بین رفت. حال که برای دفعه دوم میخواهد نماز بخواند و آب ندارد، دیگر لازم نیست که تیمم بدل از غسل کند و فقط وضو بگیرد و اگر هم آب ندارد، تیمم بدل از وضو بگیرد و نماز بخواند. این خلاف مشهور است اما مثل مرحوم سیّد خیلی جزماً خلاف مشهور فتوا میدهند. فتوای ما هم تبعاً از مرحوم سیّد است و میگوییم آن تیمم اول کار غسل را کرد و پاک شد و دفعه دوم که این مثلاً خوابش برده یا دستشویی رفته و تیممش باطل شده و حالا که میخواهد نماز بخواند چه کار کند؟ مثل کسی است که غسلش از بین رفته چه کار میکند. وضو میگیرد و نماز میخواند. اما مشهور میگویند نه، این باید تیمم کند و نماز بخواند. و آن حدث اصغر، آن حدث اکبر را که به واسطه تیمم بوده، و به عبارت دیگر آن تیمم باطل شد. و دوباره باید تیمم بدل از غسل کند. مشهور احتیاط هم نمیکنند، چنانچه مرحوم سیّد در اینجا احتیاط نمیکند؛ و این از عجائب هم هست. یعنی مسئله انصافاً مسئله مشکلی است که مثل مشهور، بدون احتیاط میگویند به مجردی که بول کرده مثل اینست که جُنُب شده باشد. مرحوم سیّد میگویند وقتی بول کند، آن تیمم باطل شد و حالا که میخواهد نماز بخواند، تیممش کار غسل را کرده و غسلش که تمام شد، الان جُنُب نیست و حال که میخواهد نماز بخواند، وضو بگیرد و نماز بخواند. اگر کسی بخواهد احتیاط کند، مثل آقای بروجردی که در رساله و در حاشیه بر عروه احتیاط میکنند و میگویند هر دفعه هم تیمم کند و هم وضو بگیرد و اگر هم آب دارد و آب برایش ضرر ندارد، هم تیمم کند و هم وضو بگیرد. تیمم بدل از غسل را بکند و آنگاه اگر آب دارد که وضو میگیرد و اگر آب ندارد یک تیمم بدل از وضو بکند. یعنی با دو تیمم نماز بخواند. آن احتیاطیها اینطور هستند. اما مثل مرحوم سیّد نه، با جزم میفرمایند تیمم لازم نیست و وضو میگیرد و نماز میخواند و اگر آب ندارد تیمم بدل از وضو میکند و نماز میخواند.

 مرحوم صاحب جواهر (رضوان الله تعالی علیه) سه چهار صفحه اینطرف و آنطرف میزنند و نمیشود و از کسانی که خیلی اینطرف و آنطرف میزند تا قول مشهور را درست کند و نمیتواند، مرحوم آقای خوئی (رضوان الله تعالی علیه) است.

 آنچه انسان را گیر انداخته همین است که قول مرحوم سیّد خلاف مشهور است و مشهور این را نگفته است. درحقیقت مشهور گفته این تیمم میکند و نماز میخواند. وقتی مثلاً بول کرد، این تیممش باطل شد و حالا جُنُب است و وقت نماز اگر میتواند که غسل میکند و اگر نمیتواند تیمم بدل از غسل میکند. وضو هم لازم نیست و نماز میخواند. به عبارت دیگر مثل اینست که الان جُنُب شده است که مثلاً بول کردن یعنی جُنُب شدن. مشهور این را میگوید. اما مرحوم سید میفرمایند: لا يبطل التيمّم الذي هو بدلعن الغسل من جنابة أو غيرها بالحدث الأصغر، فما دام عذره عن الغسل باقياً تيمّمه بمنزلته، فإن كان عنده ماء بقدرالوضوء توضّأ و إلّا تيمّم بدلًا عنه، یعنی بدل از وضو، وإذا ارتفع عذره عن الغسل اغتسل. که اگر یادتان باشد ما روی همین آخری هم حرف داشتیم و میگفتیم که آب آمد و تیمم باطل شد اما اینکه عذر رفت و تیمم باطل شد را میگفتیم دلیل نداریم و از شما دلیل میخواستیم.

 بنابراین وإذا ارتفع عذره عن الغسل اغتسل، و الاّ تا عذر باقیست، آن تیمم بدل از غسل، کار غسل را کرد. خیلی جزماً این را گفتند و گفتم که خیلی کم پیدا میشود که مرحوم سیّد در مقابل شهرت، اینطور جزماً صحبت کند. حال بحث امروزمان راجع به استدلال برای حرف مرحوم سیّد است. این گفته مرحوم سیّد دلیلهای خیلی معتبر و عالی دارد. تا فردا راجع به ادلّه مشهور صحبت کنیم.

 دلیل اول برای مرحوم سیّد اینست که این وقتی تیمم کرد، روایات ما میگوید که التیمّم أحدالطهورین یکفیک السنه. حال این روایتها را چه کنیم. و یا قرآن میفرماید فلم تجدوا ماء فتیمّموا صعیدا طیبا. بعد میفرماید که ما یریدالله از اینکه برای شما سخت شود. بل یرید أن یتطهرکم. اگر شارع مقدس میفرماید که تیمم کن، برای اینست که میخواهد شما را پاک کند؛ یرید أن یتطهرکم. و ما نمیتوانیم بگوییم این تیمم مبیح للصلاة است و حدَث را رفع نمیکند. تیمّم رافع حدث است. حدث اصغر باشد، رافع حدث اصغر است و اگر حدَث اکبر باشد، رافع حدث اکبر است. این آب ندارد و در ظرفی که آب ندارد تیمم میکند و وقتی تیمم کرد، پاک میشود. حال این تیمم مبیح للصلاة است و وقتی نمازش تمام شد خود به خود تیمم باطل است و یا یک قدری بالاتر بگوییم، وقتی این بول کرد تیمم باطل شد و یعنی دوباره جُنُب شده، یعن بول کرد مثل اینست که جنُب شده، اینها با روایتها منافات دارد. و این روایتها هم که یکی و دو تا و ده تا نیست بلکه زیاد روایت داریم که این أحدالطهورین است. حال قرآن را ببینید. فلم تجدوا ماء فتیمّموا صعیدا طیبا فامسحوا بوجوهکم و أیدیکم منه، یعنی تیمم کن. بعد میفرماید که: مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ. خدا به خاطر حرج و اینها نیست که میگوید تیمم کن بلکه به خاطر اینست که پاکت کند. اگر آب داری که غسل کن و طاهر میشوی و اگر هم آب نداری تیمم کن برای اینکه خدا میخواهد تو متطهر باشی. اگر بخواهیم آیه را به آن اول بزنیم که آب داشته باشد، خیلی بعید است. و اگر به آخر نخورد لاأقل به همه. که قرآن میفرماید که وضو بگیر و اگر آب نداری تیمم کن. چرا خدا میگوید وضو بگیر ؟ چرا خدا میگوید غسل کن؟ چرا خدا میگوید تیمم بدل از وضو و یا تیمم بدل از غسل کن ؟ این آیه را به همه اینها بزنیم. مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ. و روایات زیاد داریم اینکه تیمم مثل غسل و وضوست. و انّه أحدالطهورین؛ و انّه جعل الله طهوراً کما جعل الماء طهوراً. همه اینها روایت بود و سابقاً هم خواندیم که، انّ الله جعل الماء طهورا و جعل التراب طهورا. این لفظ طهور در روایتها زیاد آمده است اما دلیل بالاتر از اینها هست.

 روایت 3 از باب 20 از ابواب تیمّم: صحیحه حماد عن أبی عبدالله علیه السلام، عن الرجل لا یجد الماء أیتیمّم لکلّ صلاة؟ فقال: لا هو بمنزلة الماء.

 اگر انسان ادّعای نص نکند، لاأقل ادعای ظهور میکند. سؤال کرد که جُنُب بوده و تیمم کرده و حالا که تیمم کرده، آیا باید برای هر نمازی تیمم کند؟ حضرت فرمودند نه، تیمم را کرد و بدل از غسلش تمام شد و دیگر برای هر نمازی تیمم نمیخواهد برای اینکه این تیمم بمنزل الماء است و وقتی تیمم کرد مثل اینست که غسل کرده باشد. همینطور که اگر غسل کرده، بعد دیگر غسل لازم نیست. حالا هم که تیمم کرده، بعد تیمم لازم نیست و باید وضو بگیرد و اگر آب هم ندارد، باید تیمم بدل از وضو بگیرد.

 عن الرجل لا یجد الماء أیتیمّم لکلّ صلاة؟ فقال: لا هو بمنزلة الماء.

 روایت را اینطور بگویید که عن الرجل لا یجد الماء أیتیمّم لکلّ صلاة که هنوز آن تیمم باقی است. حضرت فرمودند: لا هو بمنزلة الماء. برای اینکه آن تیمم اول را که کرده، هنوز باطل نشده. بنابراین میتواند با آن تیمّم نماز بخواند. آیا میشود روایت را اینطور معنا کرد؟ تعویل هم نمیشود کرد یعنی اینکه روایات دیگری هم داشته باشیم که دلالت کند که حدث اصغر وضو را باطل میکند، باید بگوییم با این روایت حسابی مُعارض است و روایت را اختصاص دهیم به آنجا که آن تیمم اول هنوز از بین نرفته است. اما تیمم اول اگر به واسطه بول از بین رفت، این جُنُب شده یعنی بول به جای جنابت.

 روایت 4: دراج قال قلت لابی عبدالله علیه السلام: امام قوم أصابته جنابة فی السفر و لیس معه من الماء ما یکفیه للغسل أیتوضأ بعضهم ویصلّی بهم؟

 سؤال کرد که این امام راتب بود و این امام راتب حالا جُنُب شده است و یک نفر دیگر امام راتب میشود. حضرت فرمودند نه، همان امام راتب تیمم کند و نماز بخواند.

 فقال: لا، ولکن تیمم الجنب ویصلی بهم فان الله عزوجل جعل التراب طهورا.

 فرمودند این وقتی تیمم میکند طاهر میشود و وقتی تیمم کرد و طاهر شد، این میتواند امام جماعت واقع شود. این علت که یصلی بهم فان الله عزوجل جعل التراب طهورا.

 حتی سابقا ما میگفتیم اینکه آب آمد و تیمم باطل شد یک تعبّد است و الاّ اینکه عذر آمد و تیمم باطل شد، ما میگفتیم دلیل نداریم. و از شما یک دلیل میخواستیم برای اینکه عذر آمد و تیمم باطل شد. ما میگفتیم نه، رفع عذر که شد، دیگر لازم نیست که این غسل کند الاّ اینکه صاحب جواهر ادعای اجماع کرده بود و در مقابل آن اجماع مانده بودیم. میگفتیم صاحب جواهر فرموده اجماع در مسئله هست و ما میترسیم. حال که میترسیم میگوییم دو چیز تیمم را باطل میکند. یکی اینکه آب آمد و تیمم باطل شد و یکی هم اینکه رفع عذر شد، تیمم باطل شد. و الاّ این روایت و امثال این روایت میگوید در ظرف تیمّم وقتی تیمّم شد، کار غسل را میکند و اما اینکه حالا که رفع عذر شد آن تیمم باطل شد، رفع عذر به منزله جنابت. به معنای اینکه همینطور که مثلاً خروج مَنی موجب جنابت است، دیدن آب هم موجب جنابت است که این خیلی مشکل است که انسان بگوید و تعبّد حسابی میخواهد که این را بگوید. این طاهر است و حالا که طاهر است، وقتی که رفع عذر شد، مثل اینست که منی از او بیرون آمده است. چطور اگر منی بیرون آمد، این جُنُب شد، حالا هم این آب دید و جُنُب شد. لذا لأنّ ماءً طهورا، معنایش اینست که این مبیح للصلاة است. آیا میشود این را گفت؟. یعنی أنّه طهور و أنه بمنزلة الماء را بگوییم معنایش اینست که تیمم، مبیح للصلاة است. مشهور همین را گفتند که این تیمم به هیچ درد نمیخورد و فقط مبیح للصلاة است. از همین جهت هم مشهور گفته نمیتواند دست روی خط قرآن بکشد و نمیتواند در مسجد برود. فقط این تیمم، مبیح للصلاة است. این همه روایتهای أحدالطهورین و یکفیک السنه و این روایت شریف که میفرماید یصلی بهم فان الله عزوجل جعل التراب طهورا، معنا کنیم که فان الله جعل التراب مبیح للصلاة. طهورا را برداریم و یک مبیح للصلاة جای آن بگذاریم. البته گفتم که قول مشهور است و اینها تصدیق هم میکنند که تیمم، مبیح للصلاة است. اما همین مشهور خیلی جاها مبیح للصلاة را نمیگویند. مثلاً مشهور در میان بزرگان اینست که اگر کسی تیمم کرد برای غیر تنگی وقت که برای تنگی وقت را مشهور گفته و اما برای غیر تنگی وقت، تیمم کرد، با این تیمم میتواند به مسجد برود و با این تیمم میتواند امام جماعت شود. با این تیمم میتواند دست روی خط قرآن بکشد. جاهای دیگر مشهور نگفتند که مبیح للصلاة، وقتی در فقه برویم و سابقاً هم خواندیم و هفت هشت ده تا فرع در این باره داشتیم. اما اینجا به خصوص این مسئله، شهرت هست. شهرت هم به اندازهای که مرحوم صاحب جواهر روی آن ادعای اجماع میکند. اما حالا با این روایتها چه باید کرد. روایت خیلی هم هست و این روایتها را ما بخواهیم از دست بدهیم، نمیدانم چه باید کرد.

 مثلاً یک کسی بگوید اعراض اصحاب، از این روایتها. مرحوم صاحب جواهر در اینجا ادعا کردند اما خودشان که اصحاب در جاهای دیگر از این روایتها اعراض کردند، ایشان نفرمودند. ما این هفت هشت ده تا فرع را با این روایتها جلو آمدیم و هیچ کس نگفته که اینکه حضرت فرمودند التیمّم أحدالطهورین أی مبیح للصلاة. جاهای دیگر نگفتند اما اینجا در خصوص این مسئله که بول آمد و تیمم باطل شد، این را گفتند و گفتند که این روایتها معنایش همین است که انّ الله جعل التراب طهورا و ان الله جعل التراب مبیحاً للصلاة، ان الله جعل التراب یکفیک السنه أی مبیح للصلاة. به معنای اینکه همینطور که حدث اکبر، تیمم را باطل میکند، حدث اصغر هم تیمم را باطل میکند. این تیمم کرده بدل از وضو و بدل از غسل و رفته و بول کرده، حال چه کند؟ این اگر غسل کرده بود، میرفت وضو میگرفت و نماز میخواند. گفتند نه، حالا که این بول کرد باید چون آب ندارد هم تیمم بدل از غسل کند و اگر مثلاً غسل حیض است، دو تا تیمم کند. هم تیمم بدل از غسل و هم تیمم بدل از وضو. و حتی گفتند آن تیمم دوم همانطور که تیمم اول است، ولی نه مشهور این احتیاط را کرده و نه مرحوم سید این احتیاط را کرده است. مرحوم سید مثلاً در مقابل شهرت احتیاط وجوب میکردند و میفرمودند که تیمم کرده بدل از غسل و حالا بول کرده و حالا برای نماز ظهر و عصر باید چه کند؟ مشهور گفته باید تیمم کند بدل از غسل و با همان تیمم و بدون وضو، نماز بخواند. مرحوم سیّد گفته باید تیمم کند بدل از غسل و اگر آب دارد وضو بگیرد و لازم نیست تیمم کند. احتیاطش چیست؟ ما بگوییم این هم تیمم بدل از غسل کند و هم وضو بگیرد تا اگر مثلاً جُنُب بوده، آن تیمم کار کند و اگر هم جُنُب نبوده، باید وضو بگیرد و وضو کار کند. ولی مشهور در این مسئله، این احتیاط را نکردند و مثل مرحوم سیّد هم غیرمشهور، این احتیاط را نکردند و حسابی در مقابل یکدیگر، مشهور میگوید حدث اصغر، تیمم بدل از غسل را باطل کرد. حال که این میخواهد نماز بخواند با جُنُب است و باید حالا که آب ندارد، تیمم بدل از غسل بکند. مرحوم سیّد میگویند نه، غسلش را که کرد و تمام شد یعنی تیمم به منزله غسل است و تمام شد و حالا که میخواهد نماز بخواند، اگر آب دارد که وضو میگیرد و اگر آب ندارد، تیمم میکند بدل از غسل؛ و احتیاج به وضو هم ندارد و نماز میخواند. آن مشهور بدون احتیاط فتوا دادند و این غیرمشهور مثل مرحوم سیّد بدون احتیاط فتوا دادند. بینی و بین الله حق با مرحوم سیّد است برای اینکه اگر بخواهیم این روایتها را توجیه کنیم، نمیشود و اگر هم بخواهیم قائل به اعراض اصحاب هم بگوییم، نمیشود برای اینکه جاهای دیگر همه اصحاب به این روایتها عمل کرده و حالا در این مسئله نمیدانم چه شده است که عمل نکرده و نمیشود گفت که اعراض اصحاب از روایتها، و اعراض اصحاب من جهة را که احدی نگفته است. که اعراض اصحاب روایت را از کار میاندازد در خصوص یک جا. این دیگر یک اجتهاد است و اعراض اصحاب معنا ندارد. این سه دلیلی که من برای مرحوم سیّد آوردم، سه دلیل رساست به اینکه حدث اصغر، موجب فساد آن تیمم اول نیست. به عبارت دیگر همینطور که مرحوم سیّد مسئله را گفتند و دیگران هم مسئله را متعرض شدند، اینست که آیا حدث اصغر مثل حدث اکبر است یا نه؟ مشهور گفتند بله و مرحوم سیّد میفرمایند نه.

 مرحوم صاحب جواهر برای قول مشهور تمسّک میکند. یک ـ اجماع. این اجماع را گفتیم که در آن مسئله اجماع نیست. برای اینکه اولاً این اختلاف است و بعد هم اگر اجماع باشد، از آن اجماعهایی است که انسان حسابی میتواند در مقابلش قد علم کند برای اینکه مقطوع المدرکیه است. همه آنهایی که گفتند حدث اصغر تیمم بدل از غسل را باطل میکند، همه گفتند به خاطر این روایاتی است که میخوانیم و همه آنها استدلال کردند و ما استدلال را قبول نداریم. لذا خود صاحب جواهر هم این اجماع را قبول ندارد، آنگاه تمسّک کرده به یک روایاتی و میخواهند بگویند که آن روایتها میگوید که حدث اصغر مثل جنابت است. بعضیها دیدند که اینطور نمیشود گفت و گفتند اینطور نمیگوییم و میگوییم که تیمّم مبیح للصلاة است، تیمم به هیچ درد نمیخورد به غیر از برای نماز.

 حال فردا این روایتها را بخوانیم و ببینیم که این روایتها درست است یا نه. و صلّی الله علی محمد و آل محمّد.