درس خارج فقه آیت الله مظاهری

اگر يادتان باشد، ما مدعی بوديم که در همۀ اينها وجوب ادا وقت تصفيه است. مرحوم سيّد «رضوان‌الله‌تعالی‌عليه» اختلاف فتوا داشتند، لذا دو سه قول از مرحوم سيّد نقل کرديم و اينجا فرق می‌گذارند بين خرما و گندم و بين انگور و جو. می‌فرمايند راجع به گندم و جو تصفيه است. در وقتی که کاه را از گندم يا جو جدا کرد و گندم و جو مهيای بردن به خانه شد، آنگاه بايد زکات را بدهد. اما در مورد خرما و انگور می‌فرمايند موقعی که صدق خرما و صدق انگور بر او شود. بعد می‌فرمايند وقتی غوره شد، اخراج وجوب هم می‌آيد. يا راجع به خرما وقتی رنگ خرما تغيير کرد اما نرسيده است،‌هم وجوب تعلق و هم وجوب ادا می‌آيد. ما در آنجا به مرحوم سيّد ايراد داشتيم و می‌گفتيم چه معنا دارد که بگويد زکات اين خرماهای نرسيده را بدهيد. ممکن است بگويد واجب است بر تو که زکات اين را بدهي، اما در وقتی که خرما را از نخل جدا کند و در وقتی که موقع چيدن و خوردن خرما باشد. يا در انگور در موقعی که انگور شود و بتوان اين انگور را چيد. آنگاه خوب است که بگويد تعلق وجوبی که يک ماه قبل بود، الان انگور رسيده و وجوب اخراجش هم آمده است. اما مرحوم سيّد «رضوان‌الله‌تعالی‌عليه» در اينجا می‌فرمايند: و أنّ وقت وجوب الإخراج فی ‌ ‌الأوّل هو وقت التعلّق‌، و فی الثانی هو الخرص، والصرم فی النخل و الکرم،‌ ‌والتصفیة فی الحنطة و الشعیر، ...

اگر يادتان باشد در اصول گفتند صيغۀ افعل و ما بمعناه دلالت می‌کند بر ترغيب و تحريص فعل و اما دلالت بر فوريت ندارد. ما در اصول گفتيم که صيغۀ افعل و ما بمعناه دلالت بر فوريت ندارد اما عرف می‌گويد فوريت دارد. الان گندم و جو در خانه‌اش است و همين الان وجوب اخراج آمده و بايد زکات گندم و جو را بدهد. لذا صيغۀ إفعل و ما بمعناه ولو دلالت بر فوريت ندارد،‌اما عرف از آن فوريت استفاده می‌کند. اينکه مرحوم سيد می‌فرمايند يک ساعت يا دو ساعت باشد، اينطور نيست. حتی مثلاً گندم و جو را به خانه آورد و مسافرت چند روزه برايش جلو آمده است و واجب است که برود. اگر به مسافرت برود و برگردد، ظاهراً گناه نکرده است. البته اگر تسامح و تساهل کند، عرف می‌گويد چرا. لذا اسمش را فور عرفی می‌گذاريم. يعنی عرف در صيغۀ إفعل و مابمعناه می‌گويد فور نه فور عقلی بلکه فور عرفی است و تأخيرانداختن يکی دو روز فور عرفي،‌ يعنی اگر معذور است تا موقع برطرف شدن عذرش، و اگر می‌خواهد به رفيقش بدهد و رفيقش نيست،‌تا آمدن رفيقش و اگر می‌خواهد به جای معينی بدهد که افضل است، اگر تسامح و تساهل شود،‌ جايز نيست اما اگر تسامح و تساهل نشود،‌ بايد به مجرد امکان زکات چيزی را که متعلق زکات است، بدهد. راجع به خمس نيز همين را می‌گوييم و راجع به همۀ واجبات نيز همين را می‌گوييم. مثلاً‌به شما گفته است فردا ساعت هشت بيا با تو کار دارم. اين فوری است و بايد ساعت هشت باشد. اما اگر بگويد فردا بيا، با تو کار دارم، در اين صورت می‌تواند هفت يا هشت يا ده برود. بايد ببينيم عرف در کجا فوريت می‌بيند و در کجا فوريت نمی‌بيند. هرکجا فوريّت ديد، می‌گوييم امر دلالت دارد و هرکجا فوريّت نديد، می‌گوييم دلالت ندارد و اينکه مرحوم سيد می‌فرمايند اگر يک ساعت يا دو ساعت تأخير بيندازد، جايز نيست، اگر قائل به فور عقلی باشيم، حرف خوب است اما موضوعات احکام دارای فوريت عقلی نيست. يعنی موضوعات را بايد از عقل يا از عرف يا از لسان دليل گرفت! اگر در استصحاب اصول يادتان باشد، مرحوم شيخ و مخصوصاً مرحوم آخوند بحث مفصّلی کردند که موضوع احکام را بايد از کجا گرفت!‌بعضيها گفتند از عقل و بعضيها گفتند از لسان دليل و مرحوم شيخ و مرحوم آخوند می‌گويند موضوع احکام چون عرف است،‌بايد از عرف گرفت. موضوعات احکام عقلا و تسامح و تساهل نيست و فوريت عرفی دارد. بنابراين در مسئلۀ ما اگر دو سه ساعت طول بکشد، طوری نيست و اگر دو سه روز هم طول بکشد ولو تسامح و تساهل باشد، ظاهراً طوری نيست. علی کل حال اگر بگوييم ادای زکات فوراً‌ واجب است به معنای اينکه تسامح و تساهل در آن نداشته باشيم، اما اگر عذر شرعی و عذر عقلی و عذر عادی برايمان جلو بيايد و آن را به تأخير بيندازيم،‌آن فوريت عرفی از بين نرفته و اشکال ندارد. مثل آيۀ (أَقِمِ الصَّلاَةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلَى غَسَقِ اللَّيْلِ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کَانَ مَشْهُوداً) ﴿الإسراء، 78﴾،‌ هم وقت نماز ظهر و عصر و هم وقت نماز مغرب و عشا و هم وقت نماز صبح را تعيين می‌کند. همين که فقها نوشتند از زوال تا غروب است و هروقت به جا بياورد وقت اداست. هرچه زودتر باشد بهتر است. می‌تواند اول وقت بخواند اما نمي‌خواند و عصر يا دم غروب می‌خواند و اين وقت اداست. اما در اينجا تعيين کرده و گفته از ظهر تا غروب و اما اگر تعيين نکرده بود و گفته بود بيا با تو کار دارم، در اين صورت اين نبايد تسامح و تساهل کند اما هروقت که برود اشکال ندارد.