درس خارج فقه آیت الله مظاهری

موضوع: اگر به مقدار ادای یک نماز، وقت داخل شد و بعد عذری که مسقط تکلیف است عارض شد، آیا قضای نمازهای آن روز واجب است؟/ مرتفع شدن عذر در آخر وقت/ احکام وقت نماز/ کتاب الصلاة

إذا مضى من أول الوقت مقدار أداء الصلاة بحسب حاله فی ذلك الوقت من السفر والحضر والتیمم والوضوء والمرض والصحة ونحو ذلك ثم حصل أحد الاعذار المانعة من التكلیف بالصلاة كالجنون والحیض والاغماء وجب علیه القضاء، وإلا لم یجب، و إن علم بحدوث العذر قبله و كان له هذا المقدار وجبت المبادرة إلى الصلاة، و على ما ذكرنا فإن كان تمام المقدمات حاصلة فی أول الوقت یكفی مضی مقدار أربع ركعات للظهر و ثمانیة للظهرین، وفی السفر یكفی مضی مقدار ركعتین للظهر و أربعة للظهرین، و هكذا بالنسبة إلى المغرب والعشاء، و إن لم تكن المقدمات أو بعضها حاصلة لا بد من مضی مقدار الصلاة و تحصیل تلك المقدمات، وذهب بعضهم إلى كفایة مضی مقدار الطهارة والصلاة فی الوجوب و إن لم یكن سائر المقدمات حاصلة، والأقوى الأول و إن كان هذا القول أحوط.[1]

در مسئلۀ اول سابقاً صحبت کردیم و اختلافی با مرحوم سید «رضوان‌الله‌تعالی‌علیه» داشتیم و اینجا مرحوم سید حرف ما را تصدیق می‌کنند. اگر یادتان باشد، ما سابقاً می‌گفتیم که وقتی زوال شمس شد، وقت نماز ظهر و عصر است، و تمسّک می‌کردیم به این روایت که «اذا زالت الشمس دخل الوقتان إلاّ أنّ هذه بعد هذه».[2]

این اختلافی است که بین ما و مرحوم سید «رضوان‌الله‌تعالی‌علیه» بود. حال همان عرض ما را که آنجا قبول نداشتند، در اینجا قبول می‌کنند. یعنی مرحوم سید«رضوان‌الله‌تعالی‌علیه» در اینجا حق را به ما می‌دهند و می‌فرمایند: «إذا مضى من أول الوقت مقدار أداء الصلاة بحسب حاله فی ذلك الوقت من السفر والحضر والتیمم والوضوء والمرض والصحة ونحو ذلك ثم حصل أحد الاعذار المانعة من التكلیف بالصلاة كالجنون والحیض والاغماء وجب علیه القضاء».

در آنجا می‌گفتند «لم یجب علیه القضاء» برای اینکه وقت اختصاصی نیامده و در وقت اختصاص به نماز ظهر مجنون بوده یا حائض بوده است. و برای اینکه هفت هشت دقیقه اول وقت مختص نماز ظهر است و این در آن هفت هشت دقیقه، اگر حائض بوده برایش واجب نیست و اگر پاک بوده نماز ظهر برایش واجب بوده است. ما می‌گفتیم «وجب» برای اینکه نماز در وقت بوده و می‌توانسته بخواند و نخوانده، بنابراین باید نمازش را قضا بخواند. اما اگر در اول وقت مجنون بوده یا در کما بوده یا زن حائض بوده، نماز بر او واجب نیست.

بعد می‌فرمایند: «و إن علم بحدوث العذر قبله و كان له هذا المقدار وجبت المبادرة إلى الصلاة»، درحالی که سابقاً می‌گفتند نه،‌برای اینکه وقت نماز نرسیده و در اینجا می‌فرمایند باید تهیه مقدمات کند. می‌داند که هفت هشت دقیقه بعد در کُما می‌رود و مثلاً‌عمل جراحی می‌کند. در آنجا می‌گفتند موقعی که در کُما باشد، نماز برایش واجب نیست و قبلش هم نماز برایش واجب نبوده، و این هفت هشت یا ده دقیقه که از کُما بیرون می‌آید، وقت نماز نبوده،‌بنابراین نماز واجب نیست و تهیۀ مقدماتش هم واجب نیست. در اینجا می‌فرمایند نماز واجب است و تهیۀ مقدماتش هم قبل از وقت واجب است، مثل کسی که می‌داند که به آب نمی‌رسد و قبل از وقت آب دارد و باید وضو بگیرد تا برای اول وقت، نماز با وضو بخواند. سابقاً می‌گفتیم این مقدمۀ واجب است و مقدمۀ واجب، واجب نیست؛ بنابراین قبل از وقت، نماز برایش واجب نیست، پس تهیۀ مقدمات هم برایش واجب نیست؛ و اذا زالت الشّمس وجب علیه نماز ظهر و عصر و وجب علیه تهیۀ مقدمات.

1ـ إذا مضى من أول الوقت مقدار أداء الصلاة بحسب حاله فی ذلك الوقت من السفر والحضر والتیمم والوضوء والمرض والصحة ونحو ذلك ثم حصل أحد الاعذار المانعة من التكلیف بالصلاة كالجنون والحیض والاغماء وجب علیه القضاء، وإلا لم یجب.

مثلاً‌ بعد از ده دقیقه جنون پیدا کرد و یا در کُما رفت و یا مریض بود و اغما برایش پیدا شد. و اگر این اغما در اول وقت برایش پیدا نشده بلکه قبل از وقت پیدا شده، پس واجب نیست. ما سابقاً می‌گفتیم «اذا زالت الشمس دخل الوقتان»، این می‌توانسته نماز ظهرش را بخواند اما نخوانده و باید قضایش را بخواند. لذا سابقاً می‌فرمودند واجب نیست، برای اینکه وقت نیست و برای اینکه هفت هشت دقیقه مختص نماز ظهر است و وقت نماز عصر نیامده، بنابراین نماز قبل از وقت واجب نیست. ما می‌گفتیم «اذا زالت الشمس دخل الوقتان» هم وقت ظهر و هم وقت نماز عصر است، بنابراین اگر نماز عصرش از بین رفت و به جای نماز ظهر نماز عصر خواند، موقع نماز عصر بوده و به تکلیف عمل کرده است.

این یک تهافت بین کلام مرحوم سید است. در آنجا می‌گفتند «لایجب علیه القضاء» و اینجا می‌گویند «یجب علیه القضاء». احتیاط هم نیست. آنجا فتوا می‌دهند و اینجا هم فتوا می‌دهند و فتواها با هم نمی‌خورد و متناقض است و ما در آنجا گفتیم «وجب علیه القضاء» و در اینجا هم می‌گوییم «وجب علیه القضاء».

سابقاً می‌گفتند «لم یجب» و الان می‌فرمایند واجب است که نماز ظهرش را بخواند.

می‌فرمودند اگر می‌داند که نماز ظهر و عصر را می‌تواند در وقت بخواند و اما اگر در تهیۀ مقدمات کوتاهی کند، نماز ظهر و عصرش از بین می‌رود، برای اینکه مثلاً‌ همان اول ظهر می‌خواهند او را عمل کنند. می‌فرمایند تهیۀ مقدمات واجب است و از صاحب جواهر هم نقل می‌کنند که تهیۀ مقدمات واجب است و روی قاعدۀ اصولی ما تهیۀ مقدمات را واجب نمی‌دانیم برای اینکه مقدمه است و مقدمۀ واجب، واجب نیست. قبل از وقت نماز برایش واجب نبوده و تهیۀ وضو گرفتن هم برایش واجب نیست و تهیۀ مقدمات نماز هم برایش واجب نیست.

اما در اینجا تبعاً از صاحب جواهر می‌فرمایند که: «إنّما الکلام فی من لایقدر علیه تهیة المقدمات فهل یجب علیه القضاء فالمشهور ذهب علی عدم وجوبک و صاحب جواهر ذهب علی الوجوب اذا قدر علی تهیة الصلاة مع الطهارة» و سید بزرگوار این تهیۀ مقدمات را در اینجا واجب می‌داند.

در این مسئلۀ 14، دو مسئله داشتیم. یک مسئله اینکه: «اذا زالت الشمس دخل الوقتان»؛ یعنی وقتی ظهر شد، موقع نماز ظهر و عصر می‌رسد.

إذا ارتفع العذر المانع من التكلیف فی آخر الوقت فإن وسع للصلاتین وجبتا، وإن وسع لصلاة واحدة أتى بها، وإن لم یبق إلا مقدار ركعة وجبت الثانیة فقط، وإن زاد على الثانیة بمقدار ركعة وجبتا معا، كما إذا بقی إلى الغروب فی الحضر مقدار خمس ركعات وفی السفر مقدار ثلاث ركعات أو إلى نصف اللیل مقدار خمس ركعات فی الحضر وأربع ركعات فی السفر ومنتهى الركعة تمام الذكر الواجب من السجدة الثانیة، وإذا كان ذات الوقت واحدة كما فی الفجر یكفی بقاء مقدار ركعة.[3]