درس خارج فقه آیت الله مظاهری

موضوع: نماز آیات/ نماز آیات‌/ کتاب الصلاة

و هی واجبة علی الرجال و النساء و الخناثی، وسببها امور:‌[1]

نماز آیات بر همه واجب است. حال نماز آیات برای چه اموری واجب می‌شود:

اول و دوم، اینکه خورشید یا ماه بگیرد ولو بعضی از آن، مثلاً یک دهم از خورشید یا ماه گرفته شود، نماز آیات واجب می‌شود.

سوم اینکه اگر زلزله بیاید نماز ایات واجب است، خواه بترسد یا نترسد. معمولاً همه از زلزله می‌ترسند، حال اگر کسی هم نترسید، باز نماز آیات برایش واجب است.

چهارم هرچیزی که موجب ترس عموم مردم بشود. باد سیاه و باد سرخ و باد زرد. علی کل حالٍ بعضی اوقات بادها موجب خرابیها و نابودیها می‌شود و اگر بادی آمد که غالب مردم ترسیدند، نماز آیات واجب می‌شود.

همچنین تاریکی غیرمتعارف و صداهای غیرمتعارفه. بعضی اوقات تاریکیها و بادها و صاعقه‌هایی می‌آید که خیلی وحشتناک است اما اینطور نیست که غالب مردم بترسند و در اینجا نماز آیات واجب نیست؛ اما اگر چیز ترسناکی از آسمان بیاید و غالب مردم بترسند، نماز آیات واجب است. می‌فرماید مثل اینکه خورشید نابود شود و دیده نشود یا ماه نابود شود و دیده نشود و یا اینکه بعضی اوقات تصادفاتی بین ستاره‌ها و ماه و بین ستاره‌ها و خورشید می‌شود. اما بعد صحبت می‌کنیم که مرحوم سید در اینجا می‌گویند این مخوّف برای غالب مردم باید آسمانی باشد و اما اگر زمینی شد، مثل طوفانها و سیلابها که برای غالب مردم وحشتناک است، ولو اینکه زمینی است و روایتی روی آن نیست اما از مخوّف سمائی استفاده می‌کنیم که اگر برای مردم مخوّف شد، خواه سمائی باشد که کم است و یا زمینی باشد که زیاد است، مثل طوفانها و سیلها؛ آنگاه در اینها هم نماز آیات واجب است. اما مثل اینکه مرحوم سید قبول ندارند و بعد درباره‌اش صحبت می‌کنیم و ایشان قید سمائی را دخالت می‌دهند. علی کل حالٍ نماز آیات برای چهار چیز واجب است؛ ماه گرفتن ولو کم، خورشید گرفتن ولو کم، زلزله، مردم بترسند یا نترسند. چهارم هم چیز سمائی که غالب مردم بترسند. مثل باد تندی که در قرآن آمده که باد تندی آمد و آنها را نابود کرد.

صحیحه موسی بن جعفر فی حدیث موت ابراهیم بن رسول الله؛ قَالَ أَيُّهَا اَلنَّاسُ إِنَّ كُسُوفَ اَلشَّمْسِ وَ اَلْقَمَرِ آيَتَانِ مِنْ آيَاتِ اَللَّهِ يَجْرِيَانِ بِأَمْرِهِ مُطِيعَانِ لَهُ لاَ يَنْكَسِفَانِ لِمَوْتِ أَحَدٍ وَ لاَ لِحَيَاتِهِ فَإِذَا اِنْكَسَفَتا أَوْ واحدةٌ منهما فصَلُّوا ثُمَّ نَزَلَ مِنَ اَلْمِنْبَرِ فَصَلَّى بِالنَّاسِ...[2]

پیغمبر فرمودند این یک آیه و پند از طرف خداست. یا اینکه آیه را معنا کنیم که یعنی از کارهای خداست. ماه گرفتن و خورشید گرفتن از طرف خداست. هیچوقت برای کسی که بمیرد، ماه و خورشید نمی‌گیرد. یا اگر کسی زنده شود، خورشید و ماه نمی‌گیرد. وقتی ماه گرفت، نماز آیات بخوانید.

بعد پیغمبر اکرم نماز آیات خواندند و این تذکر حضرت رسول نکته‌ی عالی دارد و اینکه ما باید مواظب باشیم که خرافی نباشیم و خرافت است که انسان را نابود می‌کند و خرافت است که انسان را بی دین می‌کند و مواظب باشیم که اعتقادات ما طبق عقل ما و پایه‌دار باشد. و این جمله‌ی پیغمبر اکرم در مرگ ابراهیم خیلی جمله‌ی متنبهی است برای همه و مخصوصاً برای ما طلبه‌ها.

عن أبی عبدالله علیه السلام: الزلزلة آیة من آیات الله... قَالَ قُلْتُ فَإِذَا كَانَ ذَلِكَ فَمَا أَصْنَعُ قَالَ «صَلِّ صَلاَةَ اَلْكُسُوفِ.[3]

زلزله هم دست خداست. اگر زلزله آمد باید نماز آیات بخوانیم. بعد می‌گوییم اگر متعدد آمد، نماز آیات متعدد واجب است و اگر کم بود، نماز آیات واجب است. مردم بترسند یا نترسند، باز نماز آیات برای خصوص زلزله واجب است.

صحیحه مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالاَ: قُلْنَا لِأَبِي جَعْفَرٍ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ هَذِهِ اَلرِّيَاحُ وَ اَلظُّلَمُ اَلَّتِي تَكُونُ هَلْ يُصَلَّى لَهَا فَقَالَ كُلُّ أَخَاوِيفِ اَلسَّمَاءِ مِنْ ظُلْمَةٍ أَوْ رِيحٍ أَوْ فَزَعٍ فَصَلِّ لَهُ صَلاَةَ اَلْكُسُوفِ حَتَّى يَسْكُنَ .[4]

بعضی گفتند در اینجا آمده آیات السماوی، حال اگر آیات ارضی شد، نماز آیات واجب نیست. مثل اینکه این کلمه‌ی سماء را قید گرفتند و گفتند نماز آیات در وقتی واجب است که سماوی باشد. ولی معلوم است که این سماوی از باب مثال و از باب غلبه است و آنچه علت است «کلّ شیء مخوّف»، و اما دست ما نیست بلکه دست خداست. حال یک دفعه از آسمان است مثل باد تند و یک دفعه از زمین است، مثل سیل. یک دفعه از اسمان است، مثل صدای غیرمتعارف از آسمان و یک دفعه از زمین است، مثل طوفانها که غالب مردم را بترساند. اما این سماوی دخالت در بحث ندارد و مشهور در میان اصحاب الغای خصوصیت کردند و گفتند این عرف لفظ سماوی را قید غالبی می‌داند و قید غالبی نمی‌تواند مقیّد باشد، علاوه بر اینکه عرف الغای خصوصیت می‌کند و می‌گوید بر چهار چیز نماز آیات واجب است: ماه گرفتن، خورشید گرفتن، زلزله و چیزهایی که غالب مردم را بترساند، حال سماوی باشد مثل صدای آسمان و یا زمینی باشد مثل طوفانهای مخوّف. آسمانی باشد، مثل درهم برهم شدن ستاره‌ها یا زمینی باشد، مثل صدا کردن کوه یا زمین. و بالاخره هرچه که مخوّف است، آسمانی باشد یا زمینی باشد، نماز آیات واجب می‌شود.

گفتم الان بعضی از محشین بر عروه الغای خصوصیت نکردند و معلوم است که عرف پسند نیست. اگر مثلاً باد شدیدی بیاید، بگوییم نماز ایات واجب است اما اگر طوفان شدیدی بیاید، بگوییم نماز آیات واجب نیست. اگر واجب است پس برای هر دو واجب است و اگر روایات می‌گفت مخوّف ارضی، آنگاه الغای خصوصی می‌کردم و الان که گفته مخوّف سماوی، الغای خصوصیت می‌شود. لذا مشهور در میان اصحاب، صاحب جواهر و امثال صاحب جواهر ادعای اجماع و اینکه این سماوی از باب غلبه است و الغای خصوصیت ندارد. آنچه مناط است، اصل مخوّفیت است. اگر چیزی که غالب مردم را ترساند، برای مردم جلو آمد، خواه سماوی باشد یا ارضی باشد، نماز آیات واجب می‌شود. بعضی اوقات صدای آسمان به اندازه ای است که همه‌ی مردم می‌ترسند و گاهی طوفانها به اندازه‌ای است که همه‌ی مردم می‌ترسند. اگر نماز آیات واجب است برای هر دو واجب و اگر واجب نیست برای هیچکدام واجب نیست.

مشهور در میان فقها دربارۀ خسوف و کسوف گفتند از وقتی که شروع به گرفتن می‌کند وقت نماز آیات رسیده است تا وقتی که شروع به باز شدن کند. بعضیها فتوا دادند و گفتند بعد از آن قضاست. بعضیها مثل مرحوم سیّد و بعضی از محشین، گفتند نیت ادا و قضا نیست. بعضی از محققین گفتند از وقتی که گرفت تا وقتی که باز شود، هروقت بخواند اشکال ندارد و ادا و قضا ندارد و همه‌ی آن اداست.

راجع به زلزله و مخوّف، گفتند اصلاً قضا نیست بلکه همیشه اداست. در مورد خورشید و ماه می‌گویند اگر باز شد حتماً باید بخواند و بعضیها گفتند اگر بعضی از آن گرفت و این نمی‌داند، بعد قضا دارد اما راجع به زلزله و امر مخوّف مشهور در میان اصحاب گفتند همیشه اداست. و ولو کسی عمداً نخواند، اگر یک سال بعد خواست بخواند، باید ادا بخواند. برای اینکه زلزله مثلاً یک دقیقه است، و اگر بعد خواست بخواند باید نماز آیات بخواند و ادا بخواند و تا عمر دارد نماز به ذمه‌ی اوست و اگر مرد، باید برای او نماز آیات را بخوانند و به عنوان ادا هم بخوانند.