موضوع: كتاب القصاص

الباب الثانی فی قصاص الطرف

 در کتاب قصاص در دو بخش بحث می شود.

بخش اول: قصاص فی النفس:

اگر انسانی انسان دیگری را کشت و از بین برد ولی دم می تواند جانی را به عنوان قصاص بکشد. در این مورد به طور مفصل بحث شد و دلیل بر اصل قصاص و شرایط قصاص و فروع مترتب مورد بررسی قرار گرفت.

بخش دوم: قصاص الطرف:

 اکنون بحث این است که اگر یک انسان عضوی از اعضاء انسان دیگری را از کار انداخت مثلاً دست یا پای کسی را قطع کرد یا چشم را کور کرد یا گوش را کر کرد یا جرحی بر یکی از اعضاء یک انسان وارد کرد این قصاص طرف (عضو) است. و در مقابل قصاص نفس قرار دارد.

 محقق[1] میفرماید: القسم الثانی القصاص فی الطرف.

 علامه[2] میفرماید: قصاص فی الطرف

بررسی عنوان بحث:

 بسیاری از فقهاء عنوان بحث را قصاص «طرف» یا «اطراف» یعنی اعضاء می دانند اما باید گفت این عنوان جامع جمیع مصادیق نیست. زیرا در اینجا بحثهایی داریم که بر آنها عضو بدن صدق نمیکند زیرا مشهور این است که دست و پا و چشم و گوش و بینی و انگشت را عضو می گویند اما بر گرده انسان، پشت انسان، شکم انسان، اطلاق عضو نمی شود اما در بحث قصاص و در صورت ورود جرح بر این قسمتها از بدن قابل قصاص است.

 مرحوم صاحب جواهر[3] برای رفع اشکال بعد از نقل عبارت محقق که فرمود «القصاص فی الطرف» طی توضیحی میفرماید مراد از «طرف» اعضاء مشهوره نیست بلکه معنای عام یعنی ما دون النفس مراد است. قصاصی که کمتر از کشتن است هم اطراف مشهوره را شامل است و هم غیر آن را. وهو مادون النفس جنایتی است که به حد کشتن انسان نمیرسد خواه روی اطراف مشهوره باشد یا روی اطراف غیر مشهوره باشد. امام(ره) برای دوری از اشکال با تعویض عنوان میفرماید: «القسم الثانی فی قصاص ما دون النفس».

 صاحب وسائل در یک بخش روایات را با عنوان قصاص فی النفس[4] آورده و در بخش دیگر با عنوان قصاص فی الطرف[5] آورده است اما اشکال وارده بر علامه و محقق بر صاحب وسائل نیز وارد است. و به نظر ما کار امام اولی است که عنوان را عوض کردند و فرمودند قصاص فی ما دون النفس زیرا نیازی نیست عنوانی مطرح کنیم که نیاز به توجیه داشته باشد بلکه عنوانی میگوییم که به تصرف در معنا و بیان مراد نیازی نداشته باشد.

دلیل قصاص در مادون النفس

قرآن:

الف: بالعموم:

 آیاتی از قرآن بالعموم بر قصاص طرف دلالت دارد: فمن اعتدی علیکم فاعتدو علیه بمثل ما اعتدی علیکم[6] کسی که جنایتی وارد کرد شما هم با او مقابله به مثل کنید اگر کسی دست کسی را قطع کرده تجاوز به یک عضو از بدن انسان شد شما هم دستش را قطع کنید و هکذا در دیگر اعضاء. به هر حال آیه به نحو عموم جواز قصاص در همه اعضاء را شامل میشود.

ب: بالخصوص:

 آیاتی که بالخصوص بر جواز قصاص بما دون نفس دلالت دارد: وکتبنا علیهم فیها ان النفس بالنفس والعین بالعین والانف بالانف والاذن بالاذن السنّ بالسنّ والجروح قصاص[7] پس اینها اطراف مشهوره هستند اما میتوان برداشت کرد که در هر جرحی قصاص ثابت است.

2- روایات: در حد تواتر دلالت بر ثبوت قصاص در طرف دارند.

 برای نمونه؛

الف:

عن اسحاق بن عمار قال سمعت ابا عبدالله ع یقول تقطع ید رجل و رجلاه فی القصاص[8] جایز است دست انسان و دو پای انسان به عنوان قصاص قطع شود.

ب:

عن هشام بن سالم عن زياد بن سوقة، عن الحكم بن عتيبة، عن أبي جعفر(ع) قال: قلت: ما تقول في العمد والخطأ في القتل والجراحات؟ قال: فقال: ليس الخطأ مثل العمد، العمد فيه القتل، والجراحات فيها القصاص.[9]

 در قطع دست و پا و شکستن دندان و در هر یک اعضاء روایات مفصلی دارد که بعد میخوانیم. و به خوبی ثابت میکند که در اطراف هم قصاص ثابت است یعنی همانگونه که قصاص فی النفس دلیل شرعی دارد در طرف هم دلیل شرعی از قرآن و روایات داریم.

3- اتفاق و اجماع علماء:

 صاحب جواهر[10] می فرماید ولاخلاف کما لااشکال فی اصل القصاص فیه بل الاجماع بقسمیه علیه هم اجماع محصل و هم منقول در مورد جواز قصاص طرف ثابت است.

 در موجب قصاص بحث بعدی انشاء الله.وصلی الله علی سیدنا محمد وآل محمد.

[1] محقق حلی، شرایع الاسلام، ج4، ص1006، ط استقلال تهران.

[2] علامه حلی، قواعد الاحکام، ج3، ص631، ط جماعة المدرسین.

[3] شیخ جواهری، جواهرالکلام، ج42، ص343، ط دارالکتب الاسلامیة.

[4] حر عاملی، وسائل الشیعة، ج29، ص9، ابواب القصاص فی النفس، آل البیت.

[5] حر عاملی، وسائل الشیعة، ج29، ص163، ابواب قصاص الطرف، آل البیت.

[6] بقره(2): 194.

[7] مائدة(5): 45.

[8] حر عاملی، وسائل الشیعة، ج29، ص174، ابواب قصاص الطرف، باب12، ح1، آل البیت.

[9] حر عاملی، وسائل الشیعة، ج29، ص175، ابواب قصاص الطرف، باب13، ح1، آل البیت.

[10] شیخ جواهری، جواهرالکلام، ج42، ص343، ط دارالکتب الاسلامیة.