موضوع: كتاب الدیات

 «والنظر فیه فی اقسام» مرحوم امام در کتاب دیات بحث را به 5 قسم تقسیم کرده است.

 قسم اول در اقسام قتل است. و باید ببینیم، حکم کدامیک از اقسام، دیه؛ و کدامیک قصاص است

 قسم دوم در مقادیر دیات است. باید بحث کنیم چه عناوینی بابت دیه مطرح است.

 قسم سوم در موجبات ضمان است. یعنی انجام چه فعلی موجب دیه می شود.

 قسم چهارم جنایت طرف است که باید ببینیم دیه جنایت بر اطراف چه قدر است

 قسم پنجم لواحق است که ملحق به دیه است

القول فی اقسام القتل:

 گفتیم که قتل بر سه قسم است 1- قتل عمد محض که شبهه ندارد 2- شبه عمد یا شبه خطا 3- خطا محض. این اقسام در کتاب قصاص هم گذشت و با استدلال بحث کردیم.

صور قتل عمد:

قتل عمد سه صورت دارد صورت اول جایی که انسان قصد قتل دارد با قصد کشتن می زند و آلت هم قتاله است. و آن فعلی که انجام می دهد ممایقتل غالبا است.

 این صورت قدر متیقن از قتل عمد است که هم قصد قتل دارد و هم آن فعل یا آلت ممایقتل است.

 صورت دوم؛ قصد قتل دارد اما آلت قتاله نیست یا فعل ممایقتل نیست. ولی تصادفا منجر به قتل می شود این را هم قتل عمد می گوییم.

صورت سوم:

قصد قتل ندارد ولی آلت کشنده است اینجا قصد تبعی عنوان می شود که قطعا وجود دارد پس قتل عمد است. یا آلت کشنده نیست اما فعل مما یقتل است.

 برای مثال؛ لو ضربه بعصاه و لم یقلع عنه حتی مات اینجا گرچه آلت قتاله نیست قصد قتل هم که نداشته است ولی این فعل با این کیفیت مما یقتل است ولذا ملحق به قتل عمد است.

 تا اینجا سه صورت از قتل عمد بود و در قتل عمد دیه نیست بلکه حکم قصاص است که می تواند با مصالحه تبدیل به دیه شود.[1]

قسم دوم شبه العمد یا شبه الخطا:

جایی است که نه قصد قتل دارد نه فعل ممایقتل است و آلت هم کشنده نیست اما اتفق القتل این را می گوییم شبه العمد.

 امام فرومود: «يلحق بشبيه العمد لو قتل شخصا باعتقاد كونه مهدور الدم أو باعتقاد القصاص فبان الخلاف‌أو بظن أنه صيد فبان إنسانا.» برای مورد فوق مثال هایی متصور است.

اگر فکر کند مهدور الدم است و بزند او را بکشد بعد انکشف که این آن نیست اینجا هم قصد قتل دارد هم آلت قتاله است در عین حال می گوییم این عمد نیست چون گر چه قصد کشتن داشت اما قصد کشتن این شخص را نداشت ولو قصد دارد عمدا هم زده است آلت هم قتاله است اما خطای در تطبیق پیش آمده است لذا می گوییم این شبه عمد است. اگر ولی دم به خیال اینکه شخصی را که می کشد به عنوان قصاص کشته می شود او را بکشد و بعد معلوم شود که جانی مورد نظر نبود در اینصورت نیز قتل شبه عمد است. مثال بعدی؛ لو ظن بانه صید فبان انسانا از دور فکر کرد این یک آهو است زد او را کشت آمد نزدیک دید یک انسان است این هم شبه عمد است.

قسم سوم:

خطای محض؛ تعبیر امام این است المعبر عنه بالخطا الذی شبهه فیه اینهم دیه دارد اما با عاقله است

جایی که انسان قصد قتل ندارد آلت هم قتاله نیست یا آلت هم قتاله باشد مهم این است که قصد هیچ قتلی ندارد مثل اینکه برای تمرین تیر اندازی می کند تصادفا به انسانی اصابت کرده و کشته می شود. یا مثلا القی حجرا یک سنگی برداشت می خواهد پرتاب سنگ را تمرین کند که تصادفا خورد به انسانی و مرد نه تنها که قصد قتل این انسان را نداشت بلکه اساسا قصد هیچ قتلی را نداشت و آلت هم قتاله نبود این را می گوییم خطای محض. و منه ما لو رمی انسانا مهدور الدم فاصاب انسانا آخر مثال سوم این است که به سوی شخصی مهدورالدم بودن آن ثابت است تیر می اندازد و تصادفا او رفت کنار و جابجا شدند و یکی دیگر آمد جلو و کشته شد این را هم می گوییم خطای محض است. گفتنی است تفاوت مثال سوم از قسم سوم با مثال اول از قسم دوم در این است که در مثال اول از قسم دوم فقط فکر می کرد که شخصی مهدور الدم است وآن را کشت و بعد معلوم شد که آن شخص مهدورالدم نبود. اما در مثال سوم از قسم سوم اصل مهدور الدم بودن شخص مورد نظر ثابت بود و در موقع تیر اندازی جابه جایی نفر انجام شد.

 دیه این سه صورت را بعد می گوییم

 مسئله 8 یلحق بالخطا محضا فعل الصبی و المجنون شرعا

 یکی از موارد و مصادیق خطای محض این است که یک بچه یک انسانی را بکشد ولو اینکه قصد دارد آلت هم قتاله است ولی مکلف نیست گرچه بر این عمل شرعاً تعریف عمد صادق است چون هم قصد داشته و هم آلت قتاله است ولی چون روایت دارد عمد الصبی خطا در مجنون هم همینطور است عمده و خطائه سواء از نظر شرعی حکم بر خطای محض می شود.

 مسئله 9 تجری الاقسام الثلاثه فی الجنایة علی الاطراف

 مرحوم صاحب جواهر پس از نقل کلام محقق« و كذا الجناية على الأطراف تنقسم هذه الأقسام.» [2] در ذیل مسئله می فرماید «بلاخلاف اجده بیننا بل الاجماع محصل علیه بل یمکن استفادته من النصوص» حکم هر سه قسم (قتل عمد قتل شبه عمد و شبه خطا قتل خطای محض) در جنایت بر طرف هم می آید یعنی قطع عمدی یا شبه عمد یا خطائی عضو همان حکم مربوط به قتل را دارد. (البته در قتل عمد بعد از مصالحه به مقدار دیه فرض پرداخت دیه مطرح است.)

 القول فی مقادیر دیات و عناوینه

 قسم دوم بیان مقدار دیه و عناوین معین شده برای دیه است. شش عنوان برای دیه نقل شده است؛

 1- ابل 2- بقر 3- غنم 4- حله 5- طلا 6- نقره؛ از عناوینی است که دیه بر اساس آنها باید پرداخت شود.

 اکنون قبل از اینکه در بحث مقادیر وارد بشویم موارد دیه را بحث می کنیم.

موارد ثبوت دیه:

در سه مورد دیه ثابت است.

مورد اول:

بالعرض و بدلا و عوضا دیه ثابت است یعنی در قتل عمد تنها حکمی که برعهده جانی است قصاص است و حتی تخییر هم نیست.

مورد دوم:

قتل شبه عمد و شبه خطا؛ اگر اتفاق بیفتد حکم شرعی ثبوت دیه بر عهده جانی است

مورد سوم:

قتل خطای محض؛ در قتل خطائی حکم شرعی دیه است هر چند که بر عاقله ثابت است.

 وصلی الله علی سیدنا محمد و آله الطاهرین

[1] گفتنی است در همین فرض صورت چهارم وجود دارد که قصد قتل ندارد آلت هم کشنده نیست اما تصادفا موجب قتل می شود این را می گوییم شبه‌عمد است.

[2] شرایع الاسلام، ج4، ص225، ط اسماعیلیان.